Przeczytasz w 19 min.
Ustawodawca wprowadził ograniczenia podmiotowe, przedmiotowe oraz kwotowe dotyczące możliwości złożenia dyspozycji wkładem na wypadek śmierci odnoszące się do posiadaczy rachunków oszczędnościowych, tzn. (zwykłych rachunków oszczędnościowych, rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych lub rachunków terminowych lokat oszczędnościowych) prowadzonych w banku jak i w spółdzielczych kasach oszczędnościowo – kredytowych (SKOK).
Zapis bankowy a testament i spadek
Dyspozycja wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci jest to rozporządzenie inne niż testament, a kwota objęta dyspozycją nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku oszczędnościowego, czyli nie podlega dziedziczeniu. Stanowi więc odstępstwo od reguły, zgodnie z którą rozporządzenie określonym prawem na wypadek śmierci musi przybrać postać testamentu. Jest także wyjątkiem od zasady, że po śmierci posiadacza rachunku środki znajdujące się na nim wchodzą do spadku po posiadaczu rachunku. Złożenie dyspozycji na wypadek śmierci nie wpływa na sposób i swobodę dysponowania środkami na rachunku przez posiadacza rachunku. Zapis bankowy jest jednostronnym oświadczeniem woli posiadacza rachunku, które powinno być wyrażone na piśmie. W oświadczeniu tym zawarte jest polecenie, którego bank (SKOK) nie może odrzucić, co oznacza, że jest on zobowiązany wykonać to polecenie w granicach limitu ustawowego oraz tylko na rzecz osób wskazanych z grona najbliższych posiadacza, z którymi jest związany więzami krwi. Osoba uprawniona, wskazana przez posiadacza rachunku wydającego dyspozycję nie jest zobowiązana do jakichkolwiek świadczeń wobec spadkobierców posiadacza rachunku, bez względu na to, czy sama należy do ich grona, czy też nie. Możliwość dokonania dyspozycji nie wynika więc z umowy, lecz bezpośrednio z prawa bankowego i Ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych.
W jakiej formie należy złożyć dyspozycję wkładem na wypadek śmierci?
Złożenie dyspozycji, każda jej zmiana lub jej odwołanie wymagają zachowania formy pisemnej. Może to być zarówno tradycyjna forma pisemna, jak i forma elektroniczna. Banki często stosują gotowe formularze do złożenia dyspozycji na wypadek śmierci.
Zapis bankowy dla wybranej osoby - na rzecz jakich osób posiadacz rachunku oszczędnościowego może wydać dyspozycję wkładem na wypadek śmierci?
Ustawodawca ogranicza krąg beneficjentów osób uprawnionych wskazanych w dyspozycji na wypadek śmierci wydanej przez posiadacza rachunku (członka SKOK). Posiadacz rachunku oszczędnościowego w banku może wydać dyspozycję wkładem na wypadek śmierci na rzecz:
- małżonka,
- wstępnych (czyli rodziców),
- zstępnych (czyli dzieci) lub
- rodzeństwa.
W przypadku rachunków prowadzonych w SKOK-ach, osobami wskazanymi przez członka kasy, na których rzecz wypłata ma nastąpić mogą być:
- małżonek,
- zstępni,
- rodzice,
- dziadkowie i
- rodzeństwo.
Zakres podmiotowy dyspozycji jest więc ograniczony do najbliższej rodziny zmarłego, a w praktyce do osób będących jednocześnie spadkobiercami zmarłego posiadacza rachunku.
W jakiej formie powinno być określone wskazanie osób uprawnionych do dyspozycji wkładem?
Wskazanie osób uprawnionych w dyspozycji wkładem powinno być konkretne i określać co najmniej imię i nazwisko danej osoby, ewentualnie może wskazywać także dodatkowe informacje:
- stopień pokrewieństwa,
- miejsce zamieszkania,
- numer PESEL oraz
- numer dowodu osobistego.
Jaka kwota może być wypłacona osobom uprawnionym w ramach zapisu bankowego dla rachunku prowadzonego w banku?
Kwota wypłaty z rachunku oszczędnościowego, po śmierci jego posiadacza, dokonana w ramach zapisu bankowego, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Nie jest możliwe ustalenie takiej kwoty w sposób ogólny i generalny, gdyż ważna jest data śmierci według której ustala się przeciętne miesięczne wynagrodzenie stanowiące podstawę do obliczenia maksymalnej wysokości kwoty podlegającej wypłacie z rachunku w ramach dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (możliwe jest wskazanie takiej kwoty przykładowo).
Przyjmując założenie, że śmierć posiadacza rachunku nastąpiła w lutym 2018 r., należy wziąć pod uwagę jako podstawę do obliczenia maksymalnej kwoty dyspozycji, kwotę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku za styczeń 2018 r. (która wynosiła 4588,54 zł) i pomnożyć ją przez 20, co daje w analizowanym przypadku kwotę 91.770,8 zł.
W ten sposób otrzymamy maksymalną kwotę, która może zostać wypłacona osobom uprawnionym w ramach dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku jest zmienna i jest ustalana oraz ogłaszana przez Prezesa GUS w formie komunikatów zamieszczonych na stronie Głównego Urzędu Statystycznego.
Jaka kwota może być wypłacona osobom uprawnionym w ramach zapisu bankowego dla rachunku prowadzonego w SKOK?
W przypadku rachunków prowadzonych przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową, po śmierci członka kasy z jego wkładu członkowskiego i oszczędności: kasa musi wypłacić kwotę nieprzekraczającą ogółem sumy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, ogłaszanej przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę - jeżeli członek kasy pisemnie wskazał kasie osoby, na których rzecz wypłata ma nastąpić.
Podobnie jak w przypadku dyspozycji wkładem na wypadek śmierci przypisanej do bankowych rachunków oszczędnościowych, nie jest możliwe ustalenie takiej kwoty w sposób ogólny i generalny, gdyż ważna jest chwila dokonania wypłaty przez osobę uprawnioną wskazaną w dyspozycji członka spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, według której ustala się moment rozpoczęcia czasookresu dla wskazania sumowanych kwot przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę, stanowiące maksymalną wysokość kwoty podlegającej wypłacie z rachunku w ramach dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. W tym przypadku nie jest możliwe takie łatwe obliczenie tej maksymalnej kwoty, bo nie stanowi ona wielokrotności określonej kwoty bazowej ustalanej według jakiegoś stanu (na jakiś dzień), jak w przypadku rachunków bankowych. Kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej jest ogłaszana przez Prezesa GUS w formie komunikatu i nie ma charakteru stałej wielkości. Jest dostępna na stronie GUS.
Gdyby zatem przyjąć, że uprawniony w dyspozycji zgłosił się po wypłatę kwot z rachunku w lutym 2018 r. to aby ustalić maksymalną kwotę podlegającą wypłacie w ramach dyspozycji wkładem na wypadek śmierci członka kasy, należy zsumować kwoty wskazane na stronie GUS za okres pięciu lat poprzedzających wypłatę w ramach dyspozycji, czyli począwszy od stycznia 2018 r. wstecz aż do stycznia 2013 r. Jest to zatem ustalane nieco inaczej niż w przypadku dyspozycji wkładem na wypadek śmierci udzielonej przez posiadacza rachunku oszczędnościowego w banku. W przypadku dyspozycji wkładem na wypadek śmierci członka kasy inaczej wskazana jest maksymalna kwota, która w ramach dyspozycji może zostać wypłacona osobom uprawnionym, wskazanym przez członka kasy, ale także inny jest moment, od którego jest ona obliczana – nie jest do data śmierci wydającego dyspozycję, jak w przypadku rachunków w banku, a data wypłaty osobie uprawnionej.
Ustawowy limit wypłat z tytułu dyspozycji wyznacza jedynie górną granicę roszczenia osoby uprawnionej, oczywiście pod warunkiem, że taka kwota znajduje się na rachunku posiadacza (członka kasy) w chwili jego śmierci. Ulega on odpowiedniemu ograniczeniu gdy w chwili śmierci posiadacza stan rachunku (wysokość zgromadzonych na nim środków) nie pozwala na wypłatę w ramach dyspozycji wkładem w pełnej wysokości.
Limity zapisu bankowego, czyli jaka kwota może być wypłacona osobom uprawnionym w ramach zapisu bankowego dla rachunku prowadzonego w banku?
Ustawodawca określa maksymalną granicę wypłat, przewidując, że tylko jedna kwota może być wypłacona w ramach dyspozycji – niezależnie od ilości wskazanych beneficjentów, posiadanych rachunków i banków, które te rachunki prowadzą. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego jest zatem ograniczona w aspekcie kwotowym. Ustawodawca wskazał tylko maksymalną kwotę dyspozycji wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego (członka kasy), a więc może on również zadysponować w ten sposób kwotą niższą. Kwotowy limit dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wkładcy dotyczy wszystkich rachunków oszczędnościowych tego wkładcy. Oznacza to, że niniejszy limit nie może być zwiększony w sytuacji, gdy wkładca posiada więcej rachunków oszczędnościowych, niezależnie od tego, czy są one prowadzone w jednym banku, czy w wielu różnych bankach. Limit kwotowy dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wkładcy nie ulega również podwyższeniu w przypadku, gdy objęto nią więcej niż jedną uprawnioną osobę.
W jaki sposób osoba uprawniona przez posiadacza rachunku może uzyskać należną jej kwotę?
Kwota wypłacona nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Oznacza to, że po śmierci posiadacza rachunku, który ją uczynił na rzecz osoby uprawnionej, nie musi być przeprowadzone postępowanie spadkowe. Celem wprowadzenia zapisu bankowego do polskiego porządku prawnego było stworzenie prostej możliwości skutecznego prawnie przekazania wartości majątkowych na wypadek śmierci, tj. poza reżimem prawa spadkowego, bez obowiązku uzyskania stwierdzenia nabycia spadku, w szybkim czasie (niemalże „od ręki”).
Co powinna zrobić osoba uprawniona by uzyskać pieniądze z dyspozycji wkładem?
Osoba uprawniona wskazana w dyspozycji na wypadek śmierci przez posiadacza rachunku, po jego śmierci powinna się zgłosić do banku (SKOK-u) celem uzyskania wskazanych w dyspozycji kwot, najlepiej z aktem zgonu oraz dowodem osobistym lub innym dokumentem umożliwiającym ustalenie tożsamości.
Czy posiadacz rachunku może wydać kilka dyspozycji wkładem na wypadek śmierci?
Posiadacz rachunku może wydać kilka dyspozycji na rzecz kilku uprawnionych osób. Poza tym, z uwagi na to, że możliwe jest posiadanie rachunków oszczędnościowych w więcej niż jednym banku, osoba, która posiada takie rachunki w kilku bankach, może w każdym z nich złożyć dyspozycję, a każdy z tych banków będzie niezależnie od pozostałych zobowiązany do wypłaty sumy zgodnie z dyspozycją na rzecz jej beneficjenta (beneficjentów, w przypadku, gdy, zgodnie z wolą posiadacza wyda on więcej niż jedną dyspozycję, na rzecz kilku osób uprawnionych. Jeżeli posiadacz rachunku (członek SKOK–u) wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna kwota złożonych dyspozycji przekracza wskazany w ustawie limit, bank lub SKOK zobowiązany jest honorować późniejsze dyspozycje, którym ustawodawca nadaje pierwszeństwo przed wcześniejszymi. Osoby, którym na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wypłacono kwoty z naruszeniem obowiązującego limitu wypłat, czyli z przekroczeniem limitu ustawowego, są zobowiązane do ich zwrotu spadkobiercom posiadacza.
Przepisy prawa bankowego, jak i Ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo - kredytowych nie ograniczają zatem możliwości dokonywania dyspozycji na rzecz kilku osób. Osobą wskazaną w dyspozycji, na której rzecz ma nastąpić wypłata, będzie każda osoba spośród wyżej wymienionych (również kilku osób) wskazana przez posiadacza rachunku, pod warunkiem zachowania limitu dopuszczalnej wypłaty dla wszystkich uprawnionych.
W sytuacji posiadania przez posiadacza rachunku oszczędnościowego w kilku bankach, może on złożyć dyspozycję na wypadek śmierci w kilku bankach na wysokość przewyższającą dopuszczalny limit. Banki do niedawna nie dysponowały bowiem takim systemem wymiany informacji, aby w każdym wypadku zweryfikować prawidłowość dyspozycji posiadacza. Możliwa jest także sytuacja, w której posiadacz rachunku złoży kilka dyspozycji w różnych bankach w tym samym czasie. W takich przypadkach istnieje ryzyko nadużyć tego przywileju, które może doprowadzić do wypłat, których łączna wysokość przekroczy, i to znacznie, limit określony ustawą z oczywistym uszczerbkiem dla interesów spadkobierców zmarłego posiadacza rachunku. Kwestia ta jednak nie jest już tak problematyczna odkąd 1 lipca 2016 r. została wprowadzona centralna informacja o rachunkach, w której uczestniczą banki i SKOK-i , a która jest prowadzona przez Krajową Izbę Rozliczeniową.
Co umożliwia Krajowa Izba Rozliczeniowa?
Umożliwia ona dostęp do informacji o rachunkach osób zmarłych, „zapomnianych” rachunkach osób fizycznych oraz rachunkach osób wskazanych przez sąd, komornika, policję lub inne uprawnione organy. Osoba posiadająca tytuł prawny do spadku po właścicielu rachunku albo poszukująca własnych rachunków, aby uzyskać kompleksową informację ze wszystkich banków i SKOK-ów, może złożyć jeden wniosek w dowolnym banku lub SKOK-u działającym w Polsce.
W jaki sposób posiadacz rachunku może się dowiedzieć o możliwości wydania dyspozycji wkładem na wypadek śmierci?
Bank lub SKOK, przy zawieraniu umowy rachunku oszczędnościowego, jest obowiązany poinformować posiadacza rachunku o możliwości wydania przez niego dyspozycji wkładem na wypadek śmierci oraz o tym, na czym ona polega i na czyją rzecz może być wydana.
W jaki sposób osoby wskazane w dyspozycji posiadacza rachunku mogą dowiedzieć się, że została wydana na ich rzecz dyspozycja wkładem?
W przypadku powzięcia przez bank lub SKOK informacji o śmierci posiadacza rachunku, który wydał dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, bank lub SKOK jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić wskazane przez posiadacza rachunku osoby o możliwości wypłaty określonej kwoty, po to by mógł te środki wypłacić.
Czy posiadacz rachunku wspólnego rachunku oszczędnościowego może wydać dyspozycje wkładem na wypadek śmierci?
Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci, zarówno gdy idzie o bankowe rachunki oszczędnościowe jak i rachunki prowadzone w SKOK-ach dla ich członków, nie dotyczy rachunków wspólnych. Nie jest zatem możliwe złożenie takiej dyspozycji w odniesieniu do wkładu oszczędnościowego przechowywanego na rachunku wspólnym prowadzonym dla kilku osób fizycznych, nawet w przypadku gdy jest to rachunek oszczędnościowy.
Czy do wydania dyspozycji wkładem na wypadek śmierci potrzebna jest zgoda banku lub SKOK?
Zgoda banku nie ma żadnego znaczenia dla ustanowienia, odwołania, zmiany zapisu. Bank nie oświadcza swojej woli w tej kwestii, a jedynie przyjmuje dyspozycję o treści określonej przez posiadacza rachunku. Skuteczność dyspozycji wkładcy nie jest uzależniona od zgody banku, ale jedynie od dotarcia do niego stosownego oświadczenia woli posiadacza rachunku oszczędnościowego.
Czy bank ponosi odpowiedzialność wobec spadkobierców posiadacza rachunku w razie niewłaściwego wykonania dyspozycji wkładem?
W razie zawinionego działania bank ponosi jednak odpowiedzialność odszkodowawczą wobec spadkobierców posiadacza rachunku z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania z tytułu dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Winę banku można zwykle przyjąć w razie naruszenia zasady pierwszeństwa dyspozycji późniejszej w przypadku ustanowienia kilku dyspozycji w tym samym banku (ponieważ o nich wszystkich bank powinien posiadać stosowną wiedzę). W przypadku przekroczenia limitu na skutek dokonania zastrzeżeń w różnych bankach, odpowiedzialność banku można przyjąć tylko wtedy, gdy dokonał wypłaty w złej wierze, tj. jeżeli rzeczywiście w związku z jakimikolwiek czynnościami posiada wiedzę (lub powinien wiedzieć) o zapisie (zapisach) w innym banku. Obecnie nie wydaje się to takie trudne, odkąd została wprowadzona centralna informacja o rachunkach, w której uczestniczą banki i SKOK-i, prowadzona przez Krajową Izbę Rozliczeniową.
Czy bank może pobrać prowizję od ustanowienia przez posiadacza rachunku dyspozycji wkładem na wypadek śmierci?
Wydaje się, ze wydanie takiej dyspozycji przez posiadacza rachunku jest szczególnym przywilejem posiadacza rachunku oszczędnościowego. Choć można zauważyć praktyki banków, polegające na pobieraniu prowizji od ustanowienia dyspozycji wkładem na wypadek śmierci na poziomie ok. 10 zł., to nie wydają się one właściwe z punktu widzenia prawa konsumenckiego. W związku z tym, że posiadacz rachunku uprawniony do wydania dyspozycji wkładem na wypadek śmierci jest konsumentem, to klauzula umowna przewidująca pobieranie opłat za ustanowienie dyspozycji na wypadek śmierci może być uznana za niedozwoloną klauzulę umowną, a poza tym leży w sprzeczności z ustawowym, szczególnym uprawnieniem posiadacza rachunku do ustanowienia takiej dyspozycji będącym przejawem jego ochrony.
Jak posiadacz rachunku ma określić kwotę dyspozycji na wypadek śmierci?
Posiadacz rachunku musi określić kwotę dyspozycji na wypadek śmierci. Nie może ona przekroczyć wysokości ustawowego limitu. Może on wskazać w dyspozycji dowolną sumę pieniężną, gdyż nie znana jest mu kwota limitu ustawowego aktualnego w chwili swojej śmierci. Dopuszczalne jest również określenie wysokości sumy, jaka ma być wypłacona beneficjentowi w sposób pośredni, np. przez wskazanie, że ma być wypłacona kwota w pełnej wysokości limitu ustawowego lub określonej jego części (wskazana procentowo).
Dyspozycja może być wykonana jedynie do wysokości środków znajdujących się na rachunku, co oznacza, że brak na rachunku kwoty na zaspokojenie całej dyspozycji zwalnia bank z jej wykonania ponad kwotę środków znajdujących się na tym rachunku.
Czy kwoty wypłacone w ramach dyspozycji są spadkiem?
Kwoty wypłacone tytułem dyspozycji na wypadek śmierci nie wchodzą do spadku, ale podlegają podatkowi od spadków i darowizn, chyba, że podmioty, na rzecz których dokonano w jej ramach wypłat określonych kwot, będą objęte zwolnieniem. Biorąc jednak pod uwagę dopuszczalny krąg beneficjentów dyspozycji wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, w zdecydowanej większości przypadków nie będą oni zobowiązani do zapłacenia podatku od spadków i darowizn od otrzymanych w tym trybie kwot, o ile dopełnią wymogów formalnych określonych w ustawie o podatku od spadków i darowizn.
Kto może być zwolniony od podatku wynikającego z dyspozycji wkładem lub spadku?
Zgodnie z tą ustawą, zwalnia się od podatku nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę, jeżeli zgłoszą oni nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego (moment śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego). Jeżeli nabywca dowiedział się o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych po upływie tego terminu, to niniejsze zwolnienie stosuje się, gdy nabywca zgłosi te rzeczy lub prawa majątkowe naczelnikowi urzędu skarbowego nie później niż w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o ich nabyciu, oraz uprawdopodobni fakt późniejszego powzięcia wiadomości o ich nabyciu. Obowiązek zgłoszenia nie obejmuje przypadku, gdy wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby lub po tej samej osobie w ciągu 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych nie przekracza kwoty wolnej od podatku ustalonej dla podatników zaliczonych do tzw. pierwszej grupy, a więc kwoty 9637 zł. Jeżeli beneficjent dyspozycji wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci nie dopełni obowiązku zgłoszenia nabycia we właściwym terminie, to niniejsze nabycie podlega opodatkowaniu na zasadach określonych dla nabywców zaliczonych do pierwszej grupy podatkowej, tzn. nadwyżka ponad kwotę wolną od podatku (9637 zł) podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn.
Czy posiadacz rachunku może odwołać dyspozycję wkładem na wypadek śmierci?
Dyspozycja na wypadek śmierci może być w każdym czasie odwołana przez posiadacza rachunku. Do ważności tego oświadczenia wymagana jest forma pisemna. Posiadacz rachunku może także w każdym czasie zmienić swoją dyspozycję, tzn. wskazać inną lub inne osoby spośród ustawowego kręgu osób, wyeliminować spośród wskazanych konkretną osobę i pozostawić inne osoby.
