Regres ubezpieczeniowy, czyli kiedy ubezpieczyciel może domagać się od sprawcy szkody zwrotu wypłaconego odszkodowania?

Regres jest to roszczenie zwrotne przysługujące ubezpieczycielowi, który w określonych przez prawo wypadkach, po dokonaniu wypłaty odszkodowania na rzecz poszkodowanego nabywa prawo do jego zwrotu przez sprawcę szkody. W polskim prawie wyróżnić można dwa rodzaje przysługującego ubezpieczycielowi roszczenia regresowego – regres typowy (stosowany w ubezpieczeniach mienia i skierowany do osoby trzeciej poza stosunkiem ubezpieczenia) i regres nietypowy (stosowany w obowiązkowych ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych mający zastosowanie w odniesieniu do sprawców wypadków komunikacyjnych). Stanowi on świadczenie pieniężne.

Prowadzenie postępowań regresowych stanowi rodzaj czynności ubezpieczeniowej i ogrywa istotną rolę w działalności zakładów ubezpieczeń. Regres dotyczy wyłącznie świadczeń pieniężnych.

Instytucja regresu typowego ma zastosowanie tylko do ubezpieczeń mienia określonych w dziale II załącznika do ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Regulacja dotycząca tego rodzaju regresu ten nie ma natomiast zastosowania w ubezpieczeniach na życie lub innych ubezpieczeniach osobowych.

Regulacja prawna regresu

W odniesieniu do umowy ubezpieczenia obowiązuje szczególna regulacja regresu - art. 828 § 1 Kodeksu cywilnego. Przepis ten przewiduje, że jeżeli nie umówiono się inaczej, z dniem zapłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokości zapłaconego odszkodowania. Zgodnie z § 2 ww. artykułu, wyjątkiem od tej zasady są roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobie, z którą ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym (małżonek, dzieci (w tym przysposobione) czy inne osoby bliskie zarówno tak krewni jak i powinowaci, jak również nie związane takimi więzami, np. konkubenci) - wówczas ubezpieczycielowi roszczenie zwrotne do tej osoby nie przysługuje, chyba że wyrządziła ona szkodę umyślnie.

Przepis ten ustanawia odrębny przypadek wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela w drodze subrogacji ustawowej, co oznacza, iż roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzą na ubezpieczyciela z mocy samego prawa do wysokości dokonanej zapłaty i przez sam fakt zapłaty. W momencie zapłaty odszkodowania przez zakład ubezpieczeń ubezpieczający traci roszczenie do sprawcy w tym właśnie zakresie. Zakład ubezpieczeń nie ma podstaw do wystąpienia z regresem, w sytuacji gdy nie doszło do faktycznego spełnienia świadczenia ubezpieczeniowego, również z przyczyn niezawinionych przez ubezpieczyciela np. nie można doręczyć świadczenia uprawnionemu.

Przepis ten dotyczy co do zasady roszczeń ubezpieczającego (ubezpieczonego) wobec sprawcy szkody. Wyjątkowo regres może nie być dochodzony od sprawcy szkody, ponieważ zgodnie z zasadami prawa cywilnego osobą odpowiedzialną z tytułu wyrządzonej szkody może nie być sprawca szkody ale np. jego małoletnie dziecko (wtedy odpowiada jako sprawujący opiekę nad małoletnim) lub spadkobiercy sprawcy szkody.

Zakład ubezpieczeń może w niektórych przypadkach nie pokryć całości szkody ubezpieczającego, wypłacając odszkodowanie odpowiadające częściowej wartości szkody. Mogą to być np. sytuacje, gdy wartość przedmiotu ubezpieczenia była większa niż suma ubezpieczenia (niedoubezpieczenie) lub umowa ubezpieczenia mienia przewidywała udział własny tzn. regulację, określającą, że zakład ubezpieczeń przejmuje ryzyko każdej szkody jedynie w procentowo lub ułamkowo określonej części. W takiej sytuacji, ubezpieczającemu przysługuje pierwszeństwo zaspokojenia niepokrytej przez zakład ubezpieczeń części szkody od osoby odpowiedzialnej przed roszczeniem regresowym zakładu ubezpieczeń.

W praktyce często poszkodowany, którego ubezpieczone mienie zostało uszkodzone lub zniszczone zwraca się z roszczeniem o naprawienie szkody do zakładu ubezpieczeń, z którym zawarł umowę ubezpieczenia dotyczącą przedmiotowego mienia. W takiej sytuacji ten zakład ubezpieczeń przeprowadzając postepowanie likwidacyjne bada, czy odpowiedzialności za spowodowanie szkody nie ponosi osoba trzecia. W przypadku, gdy osoba trzecia odpowiedzialna za wyrządzenie szkody, posiadała obowiązującą na dzień zdarzenia umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, roszczenie o naprawienie szkody na podstawie art. 822 § 4 k.c., poszkodowany może zgłosić roszczenie do ubezpieczyciela, z którym miała zwartą umowę osoba odpowiedzialna za wyrządzoną szkodę. Jeżeli poszkodowany (ubezpieczający) zgłosi szkodę w zakładzie ubezpieczeń, z którym zawarł umowę ubezpieczenia mienia, ten zakład ubezpieczeń po wypłacie odszkodowania, może wystąpić z roszczeniem regresowym na podstawie art. 828 § 1 k.c. do zakładu ubezpieczeń, z którym osoba odpowiedzialna za wyrządzenie szkody zawarła umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (w praktyce dotyczy to często ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej uzupełniających ubezpieczenie mieszkania).

Regres w przypadku zalania mieszkania

Typowym przykładem możliwości zastosowania regresu przez ubezpieczyciela jest sytuacja zalania mieszkania / lokalu sąsiada, który posiada ubezpieczenie swojego mieszkania. W takim przypadku, gdy ubezpieczyciel wypłaci sąsiadowi odpowiednie odszkodowanie, ma uprawnienie do zwrócenia się do sprawcy zalania (nie jest on stroną ani podmiotem umowy ubezpieczenia) z żądaniem zwrotu wypłaconej kwoty, który ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w mieszkaniu sąsiada.

Podstawę prawną odpowiedzialności za zalanie mieszkania sąsiada stanowi art. 415 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest to jej naprawienia. Odpowiedzialność ta została ukształtowana na zasadzie winy. W związku z powyższym, żeby zakład ubezpieczeń mógł obciążyć daną osobę odpowiedzialnością za zalanie mieszkania osoby trzeciej, powinien udowodnić zawinione działanie, które do takiego zalania doprowadziło. Zgodnie z ogólnymi regułami odpowiedzialność sprawcy za szkodę jest ograniczona do strat, które poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Sprawca odpowiada jedynie za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła (art. 361 k.c.). W związku z tym odpowiedzialny za szkodę jest zobowiązany pokryć tylko koszty konieczne do naprawy skutków rzeczywistej szkody a nie w sytuacji zalania do zwrotu kosztów remontu całego mieszkania. W sytuacji, gdy w opinii sprawcy szkody wysokość odszkodowania wypłaconego przez zakład ubezpieczeń jest wyższa niż rzeczywista szkoda poniesiona przez poszkodowanego sąsiada, można zakwestionować zapłatę zawyżonej części odszkodowania.

Rezultat postępowania regresowego ma istotne znaczenie z punktu widzenia klienta zakładu ubezpieczeń, ponieważ odzyskanie przez zakład ubezpieczeń wypłaconego z ubezpieczenia mienia odszkodowania może mieć wpływ na wysokość składki ubezpieczeniowej w kolejnych okresach ubezpieczenia, w szczególności zachowanie uprawnień do posiadanych zniżek i z tytułu bezszkodowego przebiegu ubezpieczenia.

Postępowanie w przypadku żądania regresowego ubezpieczyciela

W sytuacji, gdy ubezpieczyciel zwrócił się do sprawcy szkody z żądaniem zwrotu kosztów wypłaconego odszkodowania poszkodowanej osobie trzeciej w pierwszej kolejności może on zwrócić się do zakładu ubezpieczeń o wskazanie podstaw do uznania jego odpowiedzialności oraz określenie zakresu szkody. Sprawca szkody może odwołać się od żądania zapłaty zakładu ubezpieczeń zarówno w całości jak i określonej części np. wysokości szkody lub wysokości odszkodowania.

Sprawca szkody może w drodze negocjacji z ubezpieczycielem ustalić niższą wysokość należności, w szczególności w przypadku, gdy poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia rozmiarów szkody.

W szczególnych sytuacjach np. gdy sprawca szkody znajduje się w ciężkiej sytuacji majątkowej, może on zwrócić się do zakładu ubezpieczeń o umorzenie odsetek lub części kwoty odszkodowania.

Kolejnym etapem może być wszczęcie postępowania sądowego. W postępowaniu sądowym to na powodzie (ubezpieczycielu) spoczywał będzie ciężar udowodnienia roszczenia, w tym tego, że szkoda nastąpiła w określonych okolicznościach i wysokości szkody. Sprawca szkody może kwestionować swoją odpowiedzialność, zarówno w zakresie istnienia samej odpowiedzialności, rozmiaru szkody i wysokości odszkodowania.