Przeczytasz w 8 min.
Zgodnie z art. 92 i 93 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obojgu rodzicom przysługuje władza rodzicielska, a dziecko pozostaje pod nią od urodzenia aż do uzyskania pełnoletności. To właśnie tym zagadnieniom poświęcony jest tytuł II, dział IA, rozdział II, oddział 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (ustawa z 25 lutego 1964 r., Dz.U. z 2020 r., poz. 1359, t.j.; , w skrócie: k.r.o.).
Prawa i obowiązki rodziców
Władzę rodzicielską rodzice obejmują z momentem urodzenia dziecka. Oznacza to w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do jego wychowania z poszanowaniem jego godności i praw (art. 95 k.r.o.). Tę władzę należy sprawować w taki sposób, jaki tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny, a dziecko winno rodzicom posłuszeństwo. To oznacza, że rodzice/opiekunowie w imieniu swoich synów i córek podejmują wszelkie decyzje w sprawach, które dotycząc ich życia, edukacji, wychowania, zdrowia. Jeśli władzę sprawują oboje rodzice, to o tych istotnych sprawach rozstrzygają wspólnie.
Rodzice muszą też liczyć się ze zdaniem swojego dziecka w sprawach, w których może ono samodzielnie decydować i składać oświadczenia woli. Ma ono jednak wtedy wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra. Opiekunowie nie mogą też stosować żadnych kar cielesnych wobec potomstwa.
Ograniczenie lub pozbawianie władzy rodzicielskiej
W szczególnych przypadkach sąd może orzec o ograniczeniu lub całkowitym pozbawieniu władzy rodzicielskiej. Do jej ograniczenia dochodzi wtedy, gdy zagrożone jest dobro dziecka. O takim przypadku można mówić wtedy, gdy są naruszone interesy osobiste lub majątkowe małoletniego, np. rodzice źle rozporządzają spadkiem, które dziecko odziedziczyło po zmarłym dziadku. Z takim zagrożeniem dobra mamy też do czynienia, gdy rodzice nie dbają o rozwój fizyczny lub intelektualny dziecka, np. dają mu za mało jedzenia lub nie pilnują, aby chodziło do szkoły.
O ograniczeniu władzy rodzicielskiej rozstrzyga sąd rodzinny w orzeczeniu. To, co wtedy zaleca, wynika z art. 109 § 2 k.r.o. Może np. zobowiązać rodziców, aby postępowali w określony sposób, np. zdeponowali część majątku czy spadku dla dziecka na odrębnym koncie bankowym. Sąd ma prawo też m.in. skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego czy określić, jakich czynności rodzice nie mogą przeprowadzić bez zezwolenia sądu albo poddaje wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego. Niewykluczone nawet, że sąd skieruje małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki, która sprawuje częściową pieczę nad dziećmi. W skrajnej sytuacji zarządzi umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Sąd może też powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych albo zarządzi umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, pielęgnacyjno-opiekuńczym lub rehabilitacji leczniczej.
Przy problemach osobistych, gdy np. dziecko przebywa w złym towarzystwie i zażywa środki odurzające, sąd może zalecić, aby skierować je na specjalne leczenie lub udział w terapii rodzinnej. Ponadto sąd określa, w jaki sposób będzie kontrolował to, jak rodzice i dziecko wykonują takie zarządzenia.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
Gdy dochodzi do tzw. przemijającej przeszkody w sprawowaniu władzy rodzicielskiej, sąd może ją zawiesić. Chodzi tu np. o długotrwały zagraniczny wyjazd rodzica w celach zarobkowych i brak kontaktu z nim. Może to być też choroba matki, która uniemożliwia dziecku kontakt z nim, np. leży ona przez wiele tygodni nieprzytomna w szpitalu.
Jeżeli jedno z rodziców umiera albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo jego władza rodzicielska uległa zawieszeniu (art. 94 k.r.o.), wtedy całą tę władzę przejmuje drugi rodzic.
Bez władzy rodzicielskiej
Sąd może wydać też dalej idące orzeczenie co władzy rodzicielskiej. Będzie tak wtedy, kiedy rodzice w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki wobec dziecka. W takiej sytuacji sąd nawet pozbawi władzy rodzicielskiej, jeżeli nie można jej wykonywać, bo:
- doszło do trwałej przeszkody albo
- rodzice nadużywają tej władzy lub
- w sposób rażący zaniedbują obowiązki wobec dziecka.
Trwała przeszkoda to taka, która uniemożliwia rodzicowi sprawowanie opieki nad potomstwem. Na taki wniosek zdecyduje się np. matka dziecka, gdy jego ojciec wyjechał za granicę, nie nawiązuje z nim kontaktu i nie interesuje się synem czy córką.
Nadużycie władzy rodzicielskiej wiąże się zaś ze stosowaniem nadmiernych kar cielesnych wobec dziecka, np. ojciec karze je w sposób zagrażający jego zdrowiu lub życiu. Może to być także zmuszanie potomka do pracy ponad jego siły czy nieodpowiedniej do jego wieku. Będą to także sytuacje skrajne, np. nakłanianie dziecka do popełniania przestępstwa, molestowanie seksualne dziecka.
O nadużyciu władzy rodzicielskiej można też mówić wówczas, gdy rodzic zachowuje się agresywnie, jest nietrzeźwy, zakłóca mir domowy. Chodzi tu o rodziny, w których dochodzi do częstych awantur, pijaństwa, obelg czy nadużywania siły wobec żony/męża czy kar wobec dzieci.
Natomiast w sposób rażący rodzic zaniedbuje swoje obowiązki wobec dziecka, gdy np. trwale nie interesuje się nim, nie płaci alimentów, nie dba o jego edukację, rozwój, rozrywki.
Zgodnie z art. 111 k.r.o. sąd może orzec o pozbawieniu władzy rodzicielskiej także w stosunku do jednego z rodziców.
Gdyby jednak ustały przyczyny, które były podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd rodzinny może ją przywrócić (art. 111 § 2 k.r.o.).
Po rozwodzie
Nie tylko sąd rodzinny może wydać orzeczenie dotyczące władzy rodzicielskiej. Zrobi to także sąd okręgowy, gdy prowadzi postępowanie w sprawie rozwodu, separacji rodziców lub unieważnienia małżeństwa (art. 112 k.r.o). Rodzic może też w wyroku rozwodowym domagać się pozbawienia drugiego władzy rodzicielskiej. Wówczas odpowiednie żądanie trzeba zamieścić w pozwie rozwodowego.
Przy orzekaniu o rozwodzie sąd okręgowy ma prawo powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom lub jednemu z nich, ograniczając ją dla drugiego rodzica. Ten zaś będzie miał wówczas okrojone prawa i obowiązki w stosunku do syna czy córki, ale nie straci ich zupełnie. Gdyby zaś doszło do rażącego naruszenia dobra dziecka, także sąd okręgowy może pozbawić władzy rodzicielskiej.
Wniosek o pozbawianie władzy rodzicielskiej
Aby rodzica pozbawić władzy rodzicielskiej, drugi rodzic lub inny członek rodziny, np. dziadek (patrz wzór) składa wniosek do Sądu Rejonowego Wydziału Rodzinnego i Nieletnich według miejsca zamieszkania dziecka. Jeśli nie można ustalić takiego adresu, będzie to sąd właściwy dla miejsca pobytu małoletniego.
Wniosek ten trzeba rzetelne uzasadnić. Będą to więc argumenty i okoliczności, które przemawiają za tym, żeby rodzica pozbawić władzy rodzicielskiej oraz dowody na ich poparcie. Można np. powołać świadków, aby wykazać, że nie ma kontaktu z ojcem, który od wielu miesięcy czy lat jest zagranicą. Będą to także dowody, że do pijanego i agresywnego rodzica rodzina czy sąsiedzi wzywali policję czy tzw. niebieska karta (dokument o przemocy w rodzinie). Przydadzą się także zaświadczenia i opinie medyczne, które potwierdzają chorobę rodzica czy informacja o tym, że małżonek przebywa w więzieniu. Od wniosku dotyczącego pozbawienia władzy rodzicielskiej uiszcza się opłatę w wysokości 100 zł.
Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej
Rodzic, którego sąd pozbawił władzy rodzicielskiej, nie uczestniczy w wychowaniu dziecka i nie zarządza jego majątkiem. Nie może też występować w jego imieniu i np. decydować o tym, jaką mu wybrać szkołę, zajęcia dodatkowe. Nie ma także wpływu na decyzję o miejscu zamieszkania, wyjazdach, np. na wakacje czy leczeniu dziecka.
Jednak w dalszym ciągu ma prawo do kontaktów z synem czy córką, chyba że sąd orzekł zakaz takich spotkań. Nadal też musi płacić alimenty.
Ponadto nawet po rodzicu, którego sąd pozbawił władzy rodzicielskiej, dziecko jest uprawnione do dziedziczenia po nim.
