Przeczytasz w 11 min.
Od bazgrołów do utworów
Tworzyć może każdy, z lepszym lub gorszym skutkiem. Z punktu widzenia ustawy o prawie autorskim nie ma znaczenia, czy utwór jest uznawany za wartościowy lub czy ma walory estetyczne. Utworem jest bowiem każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art.1 pr.aut.).
Przykłady utworów
- tekst, który został wydrukowany, wygłoszony ustnie bądź umieszczony na stronie internetowej, jak również ten przechowywany na dysku,
- rysunek 5-letniego dziecka,
- uznane dzieło sztuki,
- fotografie wykonane w celach zarobkowych oraz te amatorskie – wykonywane bez zamiaru ich rozpowszechniania.
Należy jednocześnie pamiętać, że ochroną praw autorskich nie są objęte odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Wynika to stąd, że traktuje się je jako elementy rzeczywistości o charakterze obiektywnym, które co najwyżej można odkryć, a nie stworzyć.
Rodzaje utworów
Wśród utworów możemy wyróżnić te oryginalne i zależne. Do tych ostatnich zalicza się wszelkie tłumaczenia, przeróbki, adaptacje utworów oryginalnych. Aby rozpowszechniać utwory zależne, trzeba mieć na to zgodę autora oryginalnego dzieła.
Przykład
Zarówno oryginalna książka, jak i jej filmowa adaptacja będą chronione prawami autorskimi. Z reguły mają więc znaczek © (książki na wewnętrznej okładce, a filmy na końcu tzw. listy płac).
Pojęcie utworu należy odróżnić od nośnika utworu, którym jest np. pendrive z zapisanym na nim utworem w postaci maszynopisu książki. Co prawda ustawa nie wymaga, aby utwór miał materialny nośnik, ale gdy go brakuje, twórca może mieć problemy dowodowe przy ewentualnym dochodzeniu swoich roszczeń.
Przykład
Opowiedzenie komuś swojego niezanotowanego kawału, zaśpiewanie piosenki bez utrwalenia jej zapisu nutowego.
Czy jestem twórcą?
Twórcą może być wyłącznie osoba fizyczna mającą zdolność prawną. A tę ma każdy człowiek od chwili urodzenia, a to oznacza, że może być podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych. Dlatego także dziecko, nawet małe może być twórcą, co zresztą nie jest takie rzadkie.
Jak na razie osoby prawne, zwierzęta, sztuczna inteligencja nie mogą w świetle prawa stworzyć utworu. Nazwisko twórcy należy uwidocznić na utworze lub podać do publicznej wiadomości, gdy się go rozpowszechnia.
Sam proces powstawania utworu powinien cechować się twórczym wkładem i wysiłkiem intelektualnym twórcy. Przykładowo fotografia obrazu oglądanego w muzeum nie jest utworem, chyba że ma element artystyczny, np. przy wykonywaniu fotografii zastosowano niekonwencjonalne kadrowanie.
Co to jest copyright?
Termin ten można wyjaśnić po polsku jako prawo autorskie, a popularny na świecie znak copyright oznacza symbol c w kółku ©. Utwór opatrzony znakiem © należy do twórcy, którego nazwisko figuruje obok. Jest to więc znak jego praw autorskich. To oznacza, że ta osoba stworzyła dany utwór i to jej przysługują należne z tego tytuły przywileje, honoraria, tantiemy. Aby wstawić symbol praw autorskich (c w okręgu), naciśnij Ctrl + Alt + C na klawiaturze.
Nota copyright
Opatrzenie utworu (książki, płyty itd.) symbolem © informuje też, że nie wolno go kopiować, zmieniać. Prawo do korzystania oraz wszelkie inne prawa związane z autorstwem przysługują wyłącznie twórcy dzieła. To więc znak, który wskazuje właśnie, że dzieło twórcy jest chronione prawem autorskim.
Prawa związane z utworem
Prawa autorskie to ogół praw przysługujących twórcy utworu. Nie jest to jednak kategoria jednolita. Dzielimy je na:
- prawa autorskie osobiste oraz
- prawa autorskie majątkowe
Jakie prawa osobiste przysługują twórcy?
Prawa autorskie osobiste są nieograniczone w czasie, niezbywalne, przysługują automatycznie - nie trzeba ich rejestrować lub opłacać. lub załatwiać jakichkolwiek formalności. Prawa autorskie przysługują twórcy z chwilą ustalenia utworu, czyli decyzji twórcy o podzieleniu się swoją pracą z innymi osobami. Twórca zawsze ma więź ze swoim utworem - dlatego nie można oznaczać utworu, np. książki cudzym imieniem i nazwiskiem ani przypisywać go sobie, gdyż będzie to plagiat.
Prawa autorskie osobiste chronią przykładowo:
- autorstwo utworu,
- oznaczenie utworu imieniem, nazwiskiem, pseudonimem lub udostępnienie go anonimowo,
- nienaruszalność formy i treści utworu oraz jego rzetelne wykorzystanie,
- nadzór nad sposobem korzystania z utworu.
Jak bronić osobistych praw autorskich?
Gdy prawa autorskie osobiste są zagrożone lub naruszane, twórca może żądać, aby:
- zaniechać naruszania,
- usunąć skutki naruszenia (np. przez złożenie oświadczenia w odpowiedniej treści i formie),
- zasądzić zadośćuczynienie,
- zobowiązać sprawcę, żeby zapłacił określoną kwotę na wskazany cel społeczny.
Po śmierci twórcy z takimi roszczeniami mogą co do zasady wystąpić: jego małżonek, zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa lub stowarzyszenie twórców (art. 78 pr.aut.).
Co to są autorskie prawa majątkowe?
Te prawa wiążą się z korzystaniem z utworu, rozporządzaniem nim i czerpaniem profitów z niego. Prawa autorskie majątkowe są zbywalne, ograniczone w czasie i można je dziedziczyć. Co do zasady wygasają po 70 latach od śmierci twórcy, a w nielicznych przypadkach po 70 latach od chwili rozpowszechnienia utworu (art. 36 pr.aut.). Po tym czasie utwór trafia do tzw. domeny publicznej. Pamiętać jednak należy o tym, że czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku, kiedy nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów, czyli śmierć twórcy lub data pierwszego rozpowszechnienia.
Prawa autorskie majątkowe chronią w szczególności prawo do:
- korzystania z utworu,
- rozporządzania utworem na wszystkich polach eksploatacji,
- wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Jak bronić autorskich praw majątkowych?
Gdyby doszło do naruszenia autorskich praw majątkowych, uprawniony, którym niekoniecznie musi być twórca, może żądać, aby:
- zaniechać naruszania,
- usunąć skutki naruszenia (np. także przez złożenie oświadczenia w odpowiedniej treści i formie),
- naprawić wyrządzoną szkodę,
- wydać uzyskane korzyści.
Umowa przenosząca prawa majątkowe lub licencja na korzystanie z praw autorskich
Ponieważ autorskie prawa majątkowe wolno przenieść na inny podmiot, twórca może zawrzeć różne umowy, które dotyczą rozporządzenia prawami autorskimi majątkowymi:
1. umowa przenosząca prawa majątkowe, którą zawiera się na piśmie pod rygorem nieważności,
2. umowa o korzystanie z utworu (zwana też umową licencyjną):
A) wyłączna, gdzie jest tylko jeden licencjobiorca (umowa ta musi być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności),
B) niewyłączna, gdzie licencjobiorców jest wielu (umowa ta może być zawarta w dowolnej formie).
Zwykle umowy te przewidują wynagrodzenie, które sąd ma prawo podwyższyć w szczególnych sytuacjach (art. 44 pr.aut.). Nieodpłatny charakter takiej umowy jest dopuszczalny, ale musi być wyraźnie w niej określony. W umowie dokładnie wyszczególnia się pola eksploatacji, na których przenosi się prawa majątkowe twórcy. Lepiej bowiem unikać tego, aby uprawnionemu z umowy przyznać szersze prawa, niż jest to konieczne.
Pola eksploatacji praw autorskich
Pole eksploatacji to płaszczyzna wykorzystania zapisu i dystrybucji utworu.
Przykład: utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, obrót oryginałem.
Gdy twórcą jest pracownik
W praktyce często są wątpliwości, jak potraktować autorstwo utworów, które stworzyli pracownicy w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Jeśli ustawa bądź umowa o pracę nie stanowią inaczej, to prawa autorskie majątkowe przysługują w tym przypadku jego pracodawcy (art. 12 pr.aut.). Pracodawca nabywa na własność również nośnik, na którym utrwalono utwór. Jeżeli jednak pracodawca, w ciągu dwóch lat od przyjęcia utworu, nie przystąpi do jego rozpowszechniania, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na takie działanie. Bezskuteczny upływ tego terminu oznacza, że prawa, które pracodawca uzyskał, powracają do twórcy wraz z własnością nośnika. Umowa może jednak stanowić inne zasady. Stronom wolno też określić odmienny termin, kiedy dojdzie do rozpowszechniania utworu.
Cytat, parodia i przedruk
W pewnych przypadkach copyrights (ochrona autorska) będzie ograniczona w takim zakresie, że nie trzeba uzyskiwać zezwolenia twórcy na korzystanie z jego utworu (art. 23 – 35 pr.aut.). Przykładowo do takich sytuacji zaliczamy:
- prawo do korzystania z utworu w zakresie dozwolonego użytku osobistego,
- prawo przedruku,
- prawo cytatu,
- prawo parodii, karykatury,
- prawo do korzystania z informacji zawartych w publicznych przemówieniach, wykładach i kazaniach.
Znak copyright - czy jego użycie jest konieczne?
Niekiedy spotkamy się z utworami opatrzonymi charakterystycznym znaczkiem c w kółku (©). Ten znak praw autorskich wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. Znaczy to, że jego użycie ustala prawa autorskie wobec konkretnego utworu. Inaczej mówiąc jest to znak potwierdzający prawa autorskie określonego twórcy. Obecnie nie trzeba stosować tego symbolu, bo obowiązuje konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych. Oprócz Polski ratyfikowało ją aż 176 innych państw.
Symbol copyright
Zgodnie z tą konwencją samo stworzenie utworu wystarczy, aby twórcy przyznać prawa autorskie, a znak copyright © stosuje się jedynie z ostrożności. Potwierdza on przyznane przez ustawę prawa, ale oznaczenie nim cudzego utworu bądź twórczości, która nie spełnia kryteriów utworu, nie wywoła żadnych skutków prawnych.
W nielicznych państwach, które nie ratyfikowały konwencji berneńskiej, symbol copyright (wszelkie prawa zastrzeżone) nadal trzeba stosować, aby zagwarantować twórcy prawa autorskie.
