Przeczytasz w 6 min.
Zagadnienie klauzul niedozwolonych regulują art. 3851-3853 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej: Kodeks cywilny) oraz art. 23a-23d ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (dalej: UOKiK). Wprowadzenie do polskiego porządku prawnego przytoczonych regulacji wynikało z konieczności dostosowania polskiego prawa do prawa Unii Europejskiej.
Jak rozpoznać klauzulę abuzywną?
Po pierwsze, przywołane wyżej przepisy mają na celu ochronę konsumenta w relacji z przedsiębiorcą. Ma on bowiem silniejszą pozycję niż konsument i często narzuca określone postanowienia umowne, na które konsument nie ma wpływu - może jedynie podjąć decyzję, by nie zawierać umowy takiej treści. Konsumentem jest osoba fizyczna, która dokonuje z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą. Przedsiębiorcą zaś jest osoba fizyczna, osoba prawna bądź ułomna osoba prawna, która prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Ochrona przed klauzulami niedozwolonymi, przynajmniej w aktualnym stanie prawnym, obejmuje jedynie konsumenta zawierającego umowę z przedsiębiorcą.
Po drugie, stosownie do art. 3851 Kodeksu cywilnego, należy ocenić, czy określone postanowienie jest nieuzgodnione indywidualnie. Postanowienie nieuzgodnione indywidualnie to takie, na które konsument nie miał rzeczywistego wpływu. Z brakiem rzeczywistego wpływu na treść postanowienia konsumenci najczęściej mogą się spotkać w przypadku proponowanych im wzorców umów, a więc „umów gotowców”, które konsumenci podpisują bez negocjacji. Brak rzeczywistego wpływu oznacza także sytuację, w której konsument może jedynie wybrać spośród postanowień przedstawionych mu do wyboru przez kontrahenta. Wówczas, jego wpływ na treść postanowień jest pozorny. Postanowienie gotowe, którego konsument nie wprowadził do umowy samodzielnie, nie modyfikował go lub nawet nie miał możliwości jego modyfikacji, lub możliwość ta była tylko pozorna, stanowi postanowienie nieuzgodnione indywidualnie. Okoliczność ta jest domniemana, a więc w razie jakiegokolwiek sporu, to przedsiębiorca powinien wykazać, że konsument miał rzeczywisty wpływ na ukształtowanie treści postanowienia.
Po trzecie, klauzula niedozwolona to taka, która kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami oraz rażąco narusza jego interesy. Można powiedzieć więc, że chodzi o takie postanowienia, które są nieuczciwe, stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczną nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta. Chodzi o sytuacje, w których konsumenta stawia się w pozycji z góry mniej korzystnej np. zobowiązuje się go do prowadzenia sprawy sądowej z danym przedsiębiorcą w sądzie, który jest najbliżej siedziby tego przedsiębiorcy. Mniej korzystną sytuacją dla konsumenta jest także przyznanie przedsiębiorcy prawa, zgodnie z którym może on interpretować postanowienia umowne w sposób wiążący dla konsumenta, czy przyznanie mu prawa wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony bez podawania przyczyny.
Jeżeli dane postanowienie umowne wypełnia wszystkie trzy powyżej wskazane kryteria, prawdopodobnie stanowi ono klauzulę niedozwoloną. Wyjątek stanowi tylko takie postanowienie, które określa główne świadczenia stron, w tym cenę i wynagrodzenie, ale tylko jeśli sformułowano je w sposób jednoznaczny. Przykładem może być umowa, w której strony wyraźnie wskazały, że wynagrodzeniem za świadczenie usługi telekomunikacyjnej w postaci dostarczania sygnału telewizyjnego z dostępem do 50 kanałów będzie kwota 100 zł netto miesięcznie.
Katalog klauzul niedozwolonych
Ocenę czy konkretne postanowienie jest niedozwolone, ułatwia wprowadzona w art. 3853 Kodeksu cywilnego lista dwudziestu trzech klauzul, które w razie wątpliwości uważa się za niedozwolone. Przykładowo, za postanowienie abuzywne należy uznać w razie wątpliwości takie, które przewiduje postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy, czy takie, które uzależnia zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie. Katalog z art. 3853 Kodeksu cywilnego ma charakter otwarty, co oznacza, że za postanowienie abuzywne może zostać uznana także inna, nieznajdująca się w tym katalogu klauzula. Ponadto, nie można zapomnieć, że klauzule umieszczone w katalogu nie są zakazane bezwzględnie, ocenie podlega nie tylko sama treść postanowienia, ale także inne okoliczności, o których mowa wyżej.
Skutki zawarcia umowy zawierającej klauzulę niedozwoloną
Niedozwolone postanowienie umowy zawartej przez konsumenta nie wiąże go, ale umowa zachowuje skuteczność w pozostałym zakresie. Stwierdzenie abuzywności w drodze tzw. kontroli incydentalnej, dotyczącej konkretnej umowy, stwierdza się w postępowaniu sądowym, a orzeczenie wydane w tej sprawie wiąże strony tego postępowania. Abuzywność postanowień umownych w drodze tzw. kontroli abstrakcyjnej, dokonywanej w oderwaniu od konkretnej umowy, do 17 kwietnia 2016 r. prowadził Sąd Okręgowy, obecnie czyni to w drodze decyzji Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: Prezes UOKiK). Prezes UOKiK rozstrzyga o tym, czy konkretne postanowienie stanowi klauzulę abuzywną oraz w przypadku stwierdzenia abuzywności, zakazuje wykorzystywania tej klauzuli. Decyzja ta ma skutek wobec przedsiębiorcy, który posługiwał się klauzulą niedozwoloną oraz konsumentów, którzy zawarli z nim umowę zawierającą to postanowienie. Poza tym, Prezes UOKiK może wskazywać środki usunięcia trwających skutków naruszenia zakazu stosowania klauzul niedozwolonych, w szczególności może zobowiązywać przedsiębiorcę do poinformowania konsumentów będących stronami umów zawartych z użyciem klauzuli abuzywnej o tym, że umowa zawiera taką klauzulę, czy do złożenia oświadczenia o wskazanej przez Prezesa UOKiK treści. Na stronie https://www.rejestr.uokik.gov.pl/ publikowane są decyzje, w których uznano konkretne postanowienie za niedozwolone. Na stronie http://uokik.gov.pl/rejestr/ prowadzony jest bezpłatny i publiczny rejestr klauzul niedozwolonych, to jest postanowień uznanych za abuzywne w drodze prawomocnych wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydawanych w sprawach wszczętych przed 17 kwietnia 2016 r.
