Przeczytasz w 14 min.
Ustawodawca wprowadził ograniczenia podmiotowe, przedmiotowe oraz kwotowe dotyczące możliwości złożenia dyspozycji zapisu bankowego odnoszące się do posiadaczy rachunków oszczędnościowych, tzn. (zwykłych rachunków oszczędnościowych, rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych lub rachunków terminowych lokat oszczędnościowych) prowadzonych w banku jak i w spółdzielczych kasach oszczędnościowo – kredytowych (SKOK).
Zapis bankowy a masa spadkowa
Zapis bankowy, czyli dyspozycja wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci jest to rozporządzenie inne niż testament, a kwota objęta dyspozycją nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku oszczędnościowego, czyli nie podlega dziedziczeniu. Stanowi więc odstępstwo od reguły, zgodnie z którą rozporządzenie określonym prawem na wypadek śmierci musi przybrać postać testamentu. Jest także wyjątkiem od zasady, że po śmierci posiadacza rachunku środki znajdujące się na nim wchodzą do spadku po posiadaczu rachunku. Złożenie dyspozycji zapisu bankowego na wypadek śmierci nie wpływa na sposób i swobodę dysponowania środkami na rachunku przez posiadacza rachunku. Zapis bankowy jest jednostronnym oświadczeniem woli posiadacza rachunku, które powinno być wyrażone na piśmie. W oświadczeniu tym zawarte jest polecenie, którego bank (lub SKOK) nie może odrzucić, co oznacza, że jest on zobowiązany wykonać to polecenie w granicach limitu ustawowego oraz tylko na rzecz osób wskazanych z grona najbliższych posiadacza, z którymi jest związany więzami krwi. Osoba uprawniona, wskazana przez posiadacza rachunku wydającego dyspozycję nie jest zobowiązana do jakichkolwiek świadczeń wobec spadkobierców posiadacza rachunku, bez względu na to, czy sama należy do ich grona, czy też nie. Możliwość dokonania dyspozycji nie wynika więc z umowy, lecz bezpośrednio z prawa bankowego i Ustawy o SKOK.
Zapis bankowy – w jakiej formie go złożyć?
Złożenie dyspozycji zapisu bankowego, każda jej zmiana lub jej odwołanie wymagają zachowania formy pisemnej, w tym elektronicznej. Banki często udostępniają wzory formularzy do złożenia dyspozycji na wypadek śmierci.
Zapis bankowy – ograniczona lista osób
Ustawodawca ogranicza krąg beneficjentów osób uprawnionych wskazanych w dyspozycji zapisu bankowego wydanej przez posiadacza rachunku (członka SKOK). Posiadacz rachunku oszczędnościowego w banku może wydać dyspozycję wkładem na wypadek śmierci na rzecz:
- małżonka,
- wstępnych (czyli rodziców),
- zstępnych (czyli dzieci) lub
- rodzeństwa.
W przypadku rachunków prowadzonych w SKOK-ach, osobami wskazanymi przez członka kasy, na których rzecz wypłata ma nastąpić mogą być:
- małżonek,
- zstępni,
- rodzice,
- dziadkowie i
- rodzeństwo.
Zakres podmiotowy dyspozycji jest więc ograniczony do najbliższej rodziny zmarłego, a w praktyce do osób będących jednocześnie spadkobiercami zmarłego posiadacza rachunku.
Zapis bankowy – jak opisać uprawnionych do dyspozycji wkładem?
Wskazanie osób uprawnionych do zapisu bankowego powinno być konkretne i określać co najmniej imię oraz nazwisko danej osoby, ewentualnie może wskazywać także dodatkowe informacje:
- stopień pokrewieństwa,
- miejsce zamieszkania,
- numer PESEL oraz
- numer dowodu osobistego.
Jak wspomnieliśmy, zapis bankowy musi ograniczać się do kręgu osób wymienionych w ustawie. Ponadto uprawniony musi żyć w chwili śmierci posiadacza rachunku (członka SKOK). Jak się uważa, osobą, którą można wskazać w dyspozycji przekazania środków może być także dziecko poczęte, pod warunkiem że urodzi się żywe.
Zapis bankowy – limity kwotowe
Różne są zasady dotyczące ilości środków, jakie będą wypłacone osobie uprawnionej w ramach dokonanego zapisu bankowego. Inne są podstawy obliczania limitów, inny jest też moment rozpoczęcia obliczeń.
Zapis bankowy – limity kwotowe dla banków
Kwota wypłaty z rachunku oszczędnościowego w banku, po śmierci jego posiadacza, dokonana w ramach zapisu bankowego, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Nie da się ustalić takiej kwoty w sposób ogólny i generalny, gdyż ważna jest data śmierci posiadacza. Możliwe jest jednak wskazanie tej wartości na przykładzie.
Zapis bankowy w przypadku rachunków bankowych jest opisany zwłaszcza w art. 56 ustawy Prawo bankowe.
Zapis bankowy a limit kwotowy - przykład
Przyjmując założenie, że śmierć posiadacza rachunku bankowego nastąpiła w listopadzie 2023 roku, jako podstawę do obliczenia maksymalnej kwoty dyspozycji zapisu bankowego, należy wziąć pod uwagę kwotę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku za październik 2023. Wskazaną wartość (7.544,64 zł) trzeba pomnożyć przez 20, co w prezentowanym przykładzie daje kwotę 150.892,80 zł. Taki byłby limit kwotowy na zapis bankowy dla tego konkretnego przykładu.
Kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku jest zmienna i ustalana oraz ogłaszana przez Prezesa GUS w formie komunikatów zamieszczonych na stronie Głównego Urzędu Statystycznego.
Zapis bankowy – limity kwotowe dla SKOK
W przypadku rachunków prowadzonych przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową, po śmierci członka kasy z jego wkładu członkowskiego i oszczędności, kasa musi wypłacić kwotę nieprzekraczającą ogółem sumy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, ogłaszanej przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę uprawnionej osobie (nie zaś moment śmierci posiadacza rachunku, jak w przypadku banków opisanym powyżej).
I tutaj nie jest możliwe ustalenie maksymalnej kwoty w sposób ogólny i generalny, gdyż ważna jest chwila dokonania wypłaty przez osobę uprawnioną wskazaną w dyspozycji członka SKOK.
Gdyby jednak przyjąć, że uprawniony w dyspozycji zapisu bankowego zgłosił się po wypłatę kwot z rachunku w listopadzie 2023 roku, aby ustalić maksymalną kwotę podlegającą wypłacie w ramach dyspozycji wkładem na wypadek śmierci członka kasy, należy zsumować kwoty wskazane na stronie GUS za okres pięciu lat poprzedzających wypłatę, czyli począwszy od października 2023 aż do października 2018 roku. Podkreślmy raz jeszcze, momentem, od którego rozpoczyna się obliczenia nie jest do data śmierci wydającego dyspozycję, a data wypłaty osobie uprawnionej.
Ustawowy limit wypłat z tytułu dyspozycji wyznacza jedynie górną granicę roszczenia osoby uprawnionej, oczywiście pod warunkiem, że taka kwota znajduje się na rachunku posiadacza (członka kasy) w chwili jego śmierci. Ulega on odpowiedniemu ograniczeniu, gdy w chwili śmierci posiadacza stan rachunku (wysokość zgromadzonych na nim środków) nie pozwala na wypłatę w ramach dyspozycji wkładem w pełnej wysokości.
Warto również pamiętać, że ustawowe widełki kwotowe nie zabierają prawa, by posiadacz rachunku zawnioskował o zapis bankowy na mniejszą kwotę, niż wartości jakie wynikałyby z powyższych przykładowych obliczeń.
Zapis bankowy w przypadku rachunku prowadzonego w SKOK jest opisany zwłaszcza w art. 14 ustawy o SKOK.
Zapis bankowy a więcej niż jeden rachunek
Kwotowy limit dyspozycji zapisu bankowego (i bankowy, i SKOK) dotyczy wszystkich rachunków oszczędnościowych posiadacza. Oznacza to, że nie może być zwiększony w sytuacji, gdy posiadacz ma więcej rachunków oszczędnościowych, niezależnie od tego, czy są one prowadzone w jednym banku, czy w wielu różnych bankach. Limit kwotowy dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wkładcy nie ulega również podwyższeniu w przypadku, gdy objęto nią więcej niż jedną uprawnioną osobę.
Posiadacz rachunku składając zapis bankowy musi określić kwotę dyspozycji na wypadek śmierci. Nie może ona przekroczyć wysokości ustawowego limitu. Może on wskazać w dyspozycji dowolną sumę pieniężną, gdyż nie znana jest mu kwota limitu ustawowego aktualnego w chwili swojej śmierci. Dopuszczalne jest również określenie wysokości sumy, jaka ma być wypłacona uprawnionym w sposób pośredni, np. przez wskazanie, że ma być wypłacona kwota w pełnej wysokości limitu ustawowego lub określonej jego części (procent). W praktyce zapis bankowy może być wykonany jedynie do wysokości środków znajdujących się na rachunku, co oznacza, że brak na rachunku kwoty na zaspokojenie całej dyspozycji zwalnia bank z jej wykonania ponad kwotę środków znajdujących się na tym rachunku.
Zapis bankowy – jak uzyskać należną kwotę?
Kwota wypłacona w ramach zapisu bankowego nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Oznacza to, że po jego śmierci nie musi być przeprowadzone postępowanie spadkowe. Celem wprowadzenia zapisu bankowego do polskiego porządku prawnego było stworzenie prostej możliwości skutecznego prawnie przekazania wartości majątkowych na wypadek śmierci, tj. poza reżimem prawa spadkowego, bez obowiązku uzyskania stwierdzenia nabycia spadku, w szybkim czasie (niemalże „od ręki”).
Osoba uprawniona wskazana w dyspozycji na wypadek śmierci przez posiadacza rachunku, po jego śmierci powinna się zgłosić do banku (lub SKOK-u) w celu uzyskania wskazanych w dyspozycji kwot, najlepiej z aktem zgonu oraz dowodem osobistym lub innym dokumentem umożliwiającym ustalenie tożsamości.
Kilka zapisów bankowych jednego posiadacza
Posiadacz rachunku może wydać kilka dyspozycji na rzecz kilku uprawnionych osób. Poza tym, z uwagi na to, że możliwe jest posiadanie rachunków oszczędnościowych w więcej niż jednym banku, osoba, która posiada takie rachunki w kilku bankach, może w każdym z nich złożyć dyspozycję, a każdy z tych banków będzie niezależnie od pozostałych zobowiązany do wypłaty sumy zgodnie z dyspozycją na rzecz jej beneficjenta/ów. Jeżeli posiadacz rachunku (członek SKOK–u) wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna kwota złożonych dyspozycji przekracza wskazany w ustawie limit, bank lub SKOK zobowiązany jest honorować późniejsze dyspozycje, którym ustawodawca nadaje pierwszeństwo przed wcześniejszymi.
Zapis bankowy a nadużycia
Posiadacz kilku rachunków oszczędnościowych może złożyć dyspozycję zapisu bankowego na wypadek śmierci w kilku bankach i to na wysokość przewyższającą dopuszczalny limit. Rodziło to ryzyko wypłat ponad ustawowe progi, co mogło mieć wpływ na ochronę interesu spadkobierców zmarłej osoby (masa spadkowa była realnie pomniejszona o wypłaty dokonane w ramach zapisu bankowego). Banki do niedawna nie dysponowały bowiem takim systemem wymiany informacji, aby w każdym wypadku zweryfikować prawidłowość dyspozycji posiadacza. Możliwa jest także sytuacja, w której posiadacz rachunku złoży kilka dyspozycji w różnych bankach w tym samym czasie.
Kwestia ta nie jest już tak problematyczna, odkąd 1 lipca 2016 roku została wprowadzona centralna informacja o rachunkach, w której uczestniczą banki i SKOK-i a która jest prowadzona przez Krajową Izbę Rozliczeniową.
Co umożliwia Krajowa Izba Rozliczeniowa?
KIR daje dostęp do informacji o rachunkach osób zmarłych, „zapomnianych” rachunkach osób fizycznych oraz rachunkach osób wskazanych przez sąd, komornika, policję lub inne uprawnione organy. Osoba posiadająca tytuł prawny do spadku po właścicielu rachunku albo poszukująca własnych rachunków, aby uzyskać kompleksową informację ze wszystkich banków i SKOK-ów, może złożyć jeden wniosek w dowolnym banku lub SKOK-u działającym w Polsce.
Zapis bankowy – prawo do informacji
Bank lub SKOK, przy zawieraniu umowy rachunku oszczędnościowego, jest obowiązany poinformować posiadacza o możliwości wydania przez niego dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, czyli zapisu bankowego oraz o tym, na czym ona polega i na czyją rzecz może być wydana.
Zapis bankowy a odpowiedzialność banku lub SKOK-u
W razie zawinionego działania bank ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą wobec spadkobierców posiadacza rachunku z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania z tytułu dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Winę banku można zwykle przyjąć w razie naruszenia zasady pierwszeństwa dyspozycji późniejszej w przypadku ustanowienia kilku dyspozycji w tym samym banku (ponieważ o nich wszystkich bank powinien posiadać stosowną wiedzę). W przypadku przekroczenia limitu na skutek dokonania zastrzeżeń w różnych bankach, odpowiedzialność banku można przyjąć tylko wtedy, gdy dokonał wypłaty w złej wierze, czyli jeżeli rzeczywiście w związku z jakimikolwiek czynnościami posiada wiedzę (lub powinien wiedzieć) o zapisie (zapisach) w innym banku. Obecnie nie wydaje się to takie trudne, odkąd została wprowadzona prowadzona przez KIR centralna informacja o rachunkach, w której uczestniczą i banki, i SKOK-i.
Zapis bankowy a prowizja banku
Wydanie dyspozycji zapisu bankowego przez posiadacza rachunku jest szczególnym przywilejem posiadacza rachunku oszczędnościowego. Choć można zauważyć praktyki banków, polegające na pobieraniu prowizji od ustanowienia dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, nie wydają się one właściwe z punktu widzenia prawa konsumenckiego. W związku z tym, że posiadacz rachunku uprawniony do wydania dyspozycji zapisu bankowego jest konsumentem, to klauzula umowna przewidująca pobieranie opłat za ustanowienie dyspozycji na wypadek śmierci może być uznana za niedozwoloną klauzulę umowną, a poza tym leży w sprzeczności z ustawowym, szczególnym uprawnieniem posiadacza rachunku do ustanowienia takiej dyspozycji będącym przejawem jego ochrony. W przypadku wątpliwości warto zasięgnąć dodatkowej porady eksperta.
Czy kwoty wypłacone w ramach zapisu bankowego są spadkiem?
Kwoty wypłacone tytułem dyspozycji na wypadek śmierci nie wchodzą do spadku, ale podlegają podatkowi od spadków i darowizn, chyba, że podmioty, na rzecz których dokonano w jej ramach wypłat określonych kwot, będą objęte zwolnieniem. Biorąc jednak pod uwagę dopuszczalny krąg beneficjentów dyspozycji wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, w zdecydowanej większości przypadków nie będą oni zobowiązani do zapłacenia podatku od spadków i darowizn od otrzymanych w tym trybie kwot, o ile dopełnią wymogów formalnych określonych w ustawie o podatku od spadków i darowizn.
