Osobiste prawa autorskie - czym są i na jakiej zasadzie działają?

Pokaż więcej

Skąd się wziął podział na autorskie prawa osobiste i majątkowe?

Podział na autorskie prawa osobiste i majątkowe to konsekwencja przyjęcia przez polskiego ustawodawcę dualistycznego modelu prawa autorskiego, który oparty jest na założeniach, że prawo to opiera się na przenoszalnych i ograniczonych w czasie uprawnieniach majątkowych oraz nieograniczonych w czasie i nieprzenoszalnych praw osobistych. Co zatem ważne, osobistych praw autorskich nie można sprzedać ani ich się zrzec, natomiast co ciekawe możliwa jest rezygnacja z ich wykonywania albo ustalenie w jaki sposób prawa te będą wykonywane. W wyroku wydanym w dniu 14 maja 2007 roku (sygnatura akt I ACa 668/06, OSA 2008/12) Sąd Apelacyjny w Warszawie stwierdził, że przy zachowaniu zasady niezbywalności - dopuszczalne jest zrzeczenie się przez twórcę wykonywania części autorskich praw osobistych na rzecz osób trzecich, w tym przedsiębiorców. Nie ulega natomiast wątpliwości, że w świetle obowiązujących przepisów prawa autorskiego nie jest możliwe skuteczne zawarcie umowy o przeniesienie autorskich praw osobistych. Autor może co najwyżej zawrzeć umowę o charakterze wyłącznie zobowiązującym, która stworzy podstawę do korzystania z jego autorskich dóbr osobistych przez inną osobę.

Osobiste prawa autorskie przysługują każdej osobie fizycznej, niezależnie od jej stopnia zdolności do czynności prawnych, osoby prawne nie mogą być natomiast ich podmiotem .

Co obejmują osobiste prawa autorskie?

Przedmiotem autorskich praw osobistych są dobra osobiste, które chronią wolność decydowania o postaci i losach rezultatu pracy intelektualnej autora. Stwierdzić zatem należy, że autorskie dobra osobiste podlegają ochronie tak jak każde dobra osobiste, a ich ochrony można dochodzić także na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego. Zakres pojęcia autorskich praw osobistych zawiera się bowiem w zakresie pojęciowym dóbr osobistych człowieka zawartym w art. 23 Kodeksu Cywilnego , a konkretnie w zakresie „twórczość naukowa i artystyczna”. Podmiot szukający ochrony swoich praw może zatem stosować przepisy Kodeksu Cywilnego i Ustawy kumulatywnie lub alternatywnie – wedle własnego wyboru.

Warto zwrócić uwagę na to, że nie da się zrekonstruować autorskiego dobra osobistego, które nie byłoby objęte definicją zawartą w art. 23 Kodeksu Cywilnego, istnieją natomiast dobra osobiste powiązane z twórczością (np. sam proces tworzenia), które już nie mieszą się w kategoriach autorskich praw osobistych i wówczas podlegają wyłącznie ochronie cywilnoprawnej.

Kiedy powstają i ustają autorskie prawa osobiste?

O ile określenie chwili powstania autorskich praw osobistych nie jest problematyczne, to sprecyzowanie chwili ich ustania może sprawiać trudności.

Zgodnie z definicją zwartą w Ustawie można przyjąć, że autorskie prawa osobiste powstają z chwilą ustalenia utworu, nawet jeśli ma on jeszcze postać nieukończoną. Zasadę tą stosuje się także do utworów mających charakter opracowań (niezależnie od momentu uzyskania zgody od twórcy utworu macierzystego na jego rozpowszechnianie).

Określenie czasu trwania autorskich praw osobistych powoduje pewne trudności i wywołuje sporo kontrowersji. Zgodnie z jednym z prezentowanych poglądów (autorstwa J. Barty i R. Markiewicza) należy przyjąć, że śmierć twórcy utworu nie powoduje wygaśnięcia przysługujących mu praw osobistych, albowiem z powództwem o ich ochronę może wystąpić kolejno małżonek, zstępni, rodzice, rodzeństwo lub zstępni rodzeństwa autora. Należy zaznaczyć, że prezentowany pogląd, który powstał na kanwie treści art. 78 ust. 2 Ustawy, jest odosobniony i stanowi wyłom od generalnej zasady prawa cywilnego, zgodnie z którą dobra osobiste wygasają z chwilą śmierci człowieka.

Inny pogląd, prezentowany m. in. przez E. Wojnicką, za moment ustania autorskich praw osobistych uznaje chwilę śmierci twórcy, a po tym czasie osoby bliskie autorowi stają się podmiotami własnych dóbr osobistych.

Kolejny pogląd, który kreuje P. Księżak, zasługuje na aprobatę i wydaje się najbardziej rozsądny – mianowicie z chwilą śmierci twórcy jego prawa osobiste przechodzą na oznaczone osoby w drodze następstwa prawnego, tj. sukcesji singularnej na wypadek śmierci polegającej na przejściu na oznaczoną osobę przysługujących twórcy jego osobistych praw autorskich. Następcy prawni wykonując wówczas autorskie prawa osobiste działają już we własnych interesach. Oznacza to niejako, że działają już na własny rachunek, a nie w imieniu i na rzecz zmarłego twórcy.

Prawa przysługujące twórcy utworu

Zgodnie z definicją zawartą w art. 16 Ustawy, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, w szczególności jego prawo do:

• autorstwa utworu,
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo,
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz rzetelnego wykorzystania,
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publicznie (prawo do decydowania o pierwszym upublicznieniu utworu oznacza, że tylko autor może decydować, iż dzieło jest skończone i w jakim czasie pokaże je publiczności. Naruszenie będzie zatem polegało zatem na zamieszczeniu dzieła np. w Internecie bez skonsultowania tego z autorem),
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (który, w zależności od tego w jaki sposób strony umowy się umówiły, może być odpłatny bądź nieodpłatny).

Innymi przysługującymi twórcy prawami są:

• prawo do integralności dzieła polegające na nienaruszalności treści formy i utworu (polegające na tym, aby utwór był rozpowszechniany w kształcie przekazanym przez twórcę. Naruszeniem integralności będzie zatem dopisanie/zmiana fragmentu książki czy przemalowanie elementu obrazu),
• prawo rzetelnego wykonania.

W tym miejscu należy wyraźnie wskazać, że powyższe wyliczenia mają charakter przykładowy, a wśród innych przysługujących uprawnień można wskazać także prawo wycofania utworu z obiegu, prawo dostępu do utworu oraz prawo do sprzeciwienia się zniszczeniu dzieła.

Ochrona autorskich praw osobistych

Przysługujące twórcy autorskie prawa osobiste, jak już wcześniej wspomniano, zakwalifikować należy do kategorii dóbr osobistych człowieka, które chronione są przepisami prawa cywilnego. Ustawa regulująca prawo autorskie posiada także rozwiązania dedykowane ochronie przed naruszeniami praw autorów.

Zgodnie z treścią art. 78 ust. 1 Ustawy twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonania naruszenia twórca może żądać, aby osoba dopuszczająca się naruszenia dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.

Dla porównania treść art. 24 § 1 Kodeksu Cywilnego wskazuje, że ten czyje dobro osobiste zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonania naruszenia może on żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności żeby złożyła oświadczenie o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Roszczenia przysługujące twórcy z Ustawy są zasadne wówczas, gdy działanie naruszające jego dobra lub chociażby stwarzające dla nich zagrożenie było bezprawne, tj. nie posiadało uzasadnienia w przepisach. Do ochrony dóbr osobistych twórcy znajduje zastosowanie domniemanie prawne przewidziane w art. 24 § 1 Kodeksu Cywilnego, co oznacza, że naruszający dobro osobiste musi wykazać, że jego działanie nie było bezprawne.

Mimo, iż ustawodawca wskazuje wprost kilka środków przewidzianych w razie dokonania naruszenia dóbr twórcy, tj. złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i formie, zadośćuczynienie czy zobowiązanie sprawcy do uiszczenia odpowiedniej kwoty na cel społeczny, to należy wyraźnie zaznaczyć, że nie należy traktować tego katalogu jako zamkniętego.

Legitymację czynną do wniesienia powództwa ma – za swojego życia – wyłącznie twórca, natomiast w przypadku dzieła współautorskiego każdy z twórców może samodzielnie dochodzić roszczeń w stosunku do całego utworu, chyba że możliwe jest wyodrębnienie wkładów poszczególnych twórców (np. w przypadku pisania konkretnych rozdziałów książki). Do wniesienia powództwa uprawniony jest także twórca opracowania.

Powództwo o ochronę autorskich praw osobistych należy wnieść do sądu okręgowego jako wyłącznie właściwego – niezależnie od tego, jaki charakter (majątkowy lub niemajątkowy) mają dochodzone roszczenia oraz czy wartość dochodzonego roszczenia majątkowego przekracza bądź nie kwotę 75.000 złotych.

Przedawnienie roszczeń

Zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego roszczenia niemajątkowe o ochronę dóbr osobistych twórcy nie przedawniają się, co oznacza, że twórca w każdym przypadku – niezależnie od upływu czasu – może wystąpić z tego rodzaju powództwem.

Roszczenia majątkowe natomiast przedawniają się z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednakże termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę . Nadto, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat 20 od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia . Określony termin 20 lat może odgrywać duże znaczenie w przypadku zachowań związanych z naruszeniem autorskich praw osobistych wskazanych w art. 115 Ustawy. Co istotne, do ustalenia faktu, iż szkoda jest wynikiem przestępstwa, nie jest konieczne wydane uprzednio przez sąd karny prawomocnego wyroku skazującego sprawcę.

Autor: Adw. Kinga Majczak - Górecka