Prawa konsumenta do informacji o oznaczeniach żywności, leków i kosmetyków

Przepisy prawa mają na celu przywrócenia równowagi stron. Nakazują podmiotom uczestniczącym w obrocie przekazanie konsumentowi jasnych i niewprowadzających w błąd informacji o oferowanej rzeczy jeszcze przed zawarciem umowy.

Żywność, leki i kosmetyki to produkty o szczególnych właściwościach. Dostarczenie konsumentowi właściwych informacji stanowi nie tylko o komforcie konsumenta czy realizacji jego uświadomionych potrzeb, ale także o bezpieczeństwie.

Przepisy ogólne

Żywność, leki i kosmetyki to zwykle przedmioty umowy sprzedaży. Naturalnie, mogę być elementem świadczonej usługi (restauracyjnej, medycznej lub kosmetycznej). W tym artykule skupimy się jednak na tym pierwszym aspekcie kontaktu konsumenta z produktami.

Ogólny przepis art. 5461 § 1 Kodeksu cywilnego (kc) stanowi, że jeżeli kupującym jest konsument, sprzedawca jest obowiązany udzielić mu przed zawarciem umowy jasnych, zrozumiałych i niewprowadzających w błąd informacji w języku polskim, wystarczających do prawidłowego i pełnego korzystania z rzeczy sprzedanej. W szczególności należy podać: rodzaj rzeczy, określenie jej producenta lub importera, znak bezpieczeństwa i znak zgodności wymagany przez odrębne przepisy, informacje o dopuszczeniu do obrotu w Rzeczypospolitej Polskiej oraz, stosownie do rodzaju rzeczy, określenie jego energochłonności, a także inne dane wskazane w odrębnych przepisach.

Jeżeli rzecz jest sprzedawana w opakowaniu jednostkowym lub w zestawie, informacje powinny znajdować się na rzeczy sprzedanej lub być z nią trwale połączone (art. 5461 § 2 kc).

Dodatkowo sprzedawca jest obowiązany zapewnić w miejscu sprzedaży odpowiednie warunki techniczno-organizacyjne umożliwiające dokonanie wyboru rzeczy sprzedanej i sprawdzenie jej jakości, kompletności oraz funkcjonowania głównych mechanizmów i podstawowych podzespołów (art. 5461 § 3 kc).

Sprzedawca jest obowiązany wydać kupującemu wraz z rzeczą sprzedaną wszystkie elementy jej wyposażenia oraz sporządzone w języku polskim instrukcje obsługi, konserwacji i inne dokumenty wymagane przez odrębne przepisy (art. 5461 § 5 kc). Obowiązek stosowania języka polskiego wynika również z przepisu art. 7 ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (tekst jedn. Dz. U. z 2018 r. poz. 931 ze zm.).

Przepisy szczególne dotyczące żywności

W przypadku żywności, najważniejszym aktem prawa jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. Jako rozporządzenie, ten akt prawa unijnego obowiązuje bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Nie wymaga osobnego wdrożenia do polskiego porządku prawnego, tak jak np. dyrektywa.

Jeżeli żywność jest opakowana, obowiązkowe informacje muszą znaleźć się na opakowaniu: na etykiecie, metce, bezpośrednio na opakowaniu. Jeżeli żywność sprzedawana jest w osobnych opakowaniach, ale w zestawach, wystarczy, że informacja będzie podana na opakowaniu zestawu. Obowiązkowe dane szczegółowe, takie jak instrukcje użycia, muszą być określone słownie i liczbowo. Nie można użyć samych piktogramów (obrazków).

Co do zasady, zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia, podaje się następujące informacje:

• o tożsamości i składzie, właściwościach lub innych cechach danego środka spożywczego,
• o ochronie zdrowia konsumentów i bezpiecznym stosowaniu danego środka spożywczego (w tym informacje o ewentualnej szkodliwości dla zdrowia niektórych grup konsumentów, o trwałości, przechowywania i bezpieczeństwa użycia oraz o skutkach zdrowotnych, związanych ze szkodliwym i niebezpiecznym spożywaniem danego środka spożywczego),
• o charakterystyce żywieniowej, umożliwiające konsumentom, w tym konsumentom o szczególnych wymogach dietetycznych, podejmowanie świadomych wyborów.

Dalszy przepis rozporządzenia zawiera wykaz danych obowiązkowych. Są to:

• nazwa żywności,
• wykaz składników,
• wszelkie składniki lub substancje pomocnicze w przetwórstwie wymienione w załączniku II do rozporządzenia lub uzyskane z substancji lub produktów wymienionych w tym załączniku, powodujące alergie lub reakcje nietolerancji, użyte przy wytworzeniu lub przygotowywaniu żywności i nadal obecne w produkcie gotowym, nawet jeżeli ich forma uległa zmianie,
• ilość określonych składników lub kategorii składników,
• ilość netto żywności,
• data minimalnej trwałości lub termin przydatności do spożycia,
• wszelkie specjalne warunki przechowywania lub warunki użycia,
• nazwa lub firma i adres podmiotu działającego na rynku spożywczym,
• kraj lub miejsce pochodzenia, ale tylko w określonych przypadkach, przewidzianych w art. 26 rozporządzenia,
• instrukcja użycia, w przypadku gdy w razie braku takiej instrukcji odpowiednie użycie danego środka spożywczego byłoby utrudnione,
• w odniesieniu do napojów o zawartości alkoholu większej niż 1,2 % objętościowo, rzeczywista zawartość objętościowa alkoholu,
• informacja o wartości odżywczej.

Podane informacje na temat żywności muszą być rzetelne, jasne i łatwe do zrozumienia dla konsumenta (art. 7 ust. 2 rozporządzenia). Czytelność informacji ma zapewnić zastrzeżenie minimalnej wielkości czcionki użytej przy podawaniu informacji np. na etykiecie.

Rzetelność oznacza zakaz wprowadzania konsumentów w błąd. Rozporządzenie uściśla obowiązujące przepisy ogólne i wskazuje na przykłady takich zakazanych zachowań. Nie można więc wprowadzać w błąd:

• co do właściwości środka spożywczego, a w szczególności co do jego charakteru, tożsamości, właściwości, składu, ilości, trwałości, kraju lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji,
• przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których nie posiada,
• przez sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie właściwości, zwłaszcza przez szczególne podkreślanie obecności lub braku określonych składników lub składników odżywczych,
• przez sugerowanie poprzez wygląd, opis lub prezentacje graficzne, że chodzi o określony środek spożywczy lub składnik, mimo że w rzeczywistości komponent lub składnik naturalnie obecny lub zwykle stosowany w danym środku spożywczym został zastąpiony innym komponentem lub innym składnikiem.

Warto dodać, że zarówno Komisja Europejska, jak i polski Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych wydali przewodnik po rozporządzeniu. Warto polecić lekturę tych dokumentów. Jakkolwiek nie posiadają one waloru prawa powszechnie obowiązującego, to jednak pomagają w interpretacji dość szczegółowych przepisów i zawartych w nich wyjątków.

Przepisy szczegółowe dotyczące leków

Na wstępie warto wskazać, że przepisy ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (tekst jedn. Dz. U. 2019 poz. 499) dość ściśle regulują zasady prowadzenia reklamy leków. Przede wszystkim zakazane jest reklama leków wydawanych wyłącznie na podstawie recepty lub zawierających środki odurzające i substancje psychotropowe. Pozostałe przepisy dotyczące reklamy wyznaczają zakres dopuszczalnych i obowiązkowych informacji, stanowiąc np. o zakazie kierowania reklamy do dzieci. Szczegółowe informacje zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z 21 listopada 2008 roku w sprawie reklamy produktów leczniczych (Dz. U. 210, poz. 1327).

Co do zasady, leki mogą być sprzedawane tylko w aptekach lub punktach aptecznych. Leki wydawane bez recepty (nie wszystkie), mogą być też sprzedawane w sklepach ogólnodostępnych.

Samo oznakowanie leków podlega rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 20 lutego 2009 r. w sprawie wymagań dotyczących oznakowania opakowań produktu leczniczego i treści ulotki (Dz. U. Nr 39, poz. 321).

Część wymaganych informacji musi się znaleźć na opakowaniu zewnętrznym, jak np. nazwa, ostrzeżenia dotyczące przechowywania w miejscu niedostępnym dla dzieci, moc produktu czy masa lub objętość. Niektóre dane muszą mieć postać informacji w systemie Braille’a. Jeżeli produkt nie ma opakowania zewnętrznego, informacje podaje się na opakowaniu bezpośrednim, np. z postaci nadruku.

W określonych przypadkach, do produktu dołącza się ulotkę, sporządzaną zgodnie z Charakterystyką Produktu Leczniczego.

Niezależnie od treści umieszczonych na opakowaniu lub na ulotce, obowiązkiem osoby wydającej lek z apteki jest:

• sprawdzenie terminu ważności;
• ogólna kontrola jakości
• udzielenie, w razie potrzeby, osobie odbierającej produkt leczniczy lub wyrób medyczny informacji co do sposobu jego stosowania i przechowywania oraz innych dotyczących działania farmakologicznego i ewentualnych interakcji, w które może on wchodzić.

Ten i kolejne obowiązki związane z samym zawarciem umowy sprzedaży i wydaniem leku reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 października 2002 r. w sprawie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów medycznych (Dz. U. nr 183, poz. 1531).

Przepisy szczególne dotyczące kosmetyków

Zgodnie z przepisem art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 30 marca 2001 r. o kosmetykach (tekst jedn. Dz. U. 2018 poz. 650 ze zm.) opakowanie jednostkowe kosmetyku powinno być oznakowane w sposób widoczny i czytelny, metodą uniemożliwiającą łatwe usunięcie oznakowania.

Przepis art. 6 ust. 2 wymienia szczegółowo informacje, jakie muszą znaleźć się na opakowaniu. Są to między innymi:

• nazwa handlowa kosmetyku,
• dane producenta,
• ilość kosmetyku w opakowaniu,
• termin trwałości,
• ostrzeżenia,
• wykaz składników określonych zgodnie z nazwami przyjętymi w Międzynarodowym Nazewnictwie Składników Kosmetycznych (INCI).

Szczegółowe przepisy zawierają możliwość ograniczenia niektórych informacji ze względu na wielkość, kształt opakowania lub sposób sprzedaży.

Producent, ze względu na tajemnicę przedsiębiorstwa, może za zgodą Głównego Inspektora Sanitarnego, ograniczyć podawanie niektórych informacji o składnikach.

Sankcje związane z uchybieniem obowiązkom informacyjnym

Z punktu widzenia indywidualnego interesu konsumenta można wymienić dwa obszary odpowiedzialności za brak wymaganych informacji.

Pierwszy z nich to odpowiedzialność indywidualna, cywilna wobec konsumenta, który kupił produkt i np. został wprowadzony w błąd nierzetelną informacją lub jej brakiem. Standardowo może tu występować odpowiedzialność z tytułu rękojmi lub za szkodę. W przypadku szkody, może być to odpowiedzialność za szkody materialne (np. uszkodzenie innej rzeczy w związku z wadliwymi informacjami) lub niematerialne (np. krzywda doznana w następstwie użycia źle oznakowanego kosmetyku).

Drugi obszar jest związany z kontrolą lub nadzorem instytucji państwowych. Z uwagi na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa, wprowadzanie do obrotu może być poprzedzone badaniami lub koniecznością uzyskania certyfikatów, zgód czy atestów. Także sam obrót może być kontrolowany przez wyznaczone instytucje (np. Główny Inspektorat Farmaceutyczny, Inspekcję Handlową czy Główny Inspektorat Sanitarny).

Z uchybieniem obowiązkom informacyjnych związana jest też odpowiedzialność finansowa lub karna. W zakresie tej pierwszej (możliwość nakładania kar finansowych) kompetencjami dysponują odpowiednie instytucje zajmujące się kontrolą danego obszaru rynku. Odpowiedzialność karna, to już zwykle zadanie Policji, Prokuratury i Sądów.