Ile wynosi odprawa emerytalna i na jakich zasadach jest przyznawana?

Pokaż więcej

Pracodawca może jednak w przepisach zakładowych ustalić korzystniejsze warunki dla odchodzących z firmy seniorów, np. trzykrotność wynagrodzenia. Na podstawie odrębnych regulacji niektórzy pracownicy odchodzący na emeryturę mają wyższe odprawy, np. nauczyciele czy pracownicy samorządowi.

Choć kodeks pracy poświęca odprawie emerytalno-rentowej tylko dwa przepisy, są one mocno obudowane orzecznictwem sądów, łącznie z wyrokami Sądu Najwyższego. I to od wielu, wielu lat.

Kiedy należy się odprawa emerytalna?

Aby nabyć prawo do odprawy w związku z zakończeniem kariery zawodowej, pracownik musi spełnić się kilka warunków:

• mieć podstawy do tego, aby uzyskać emeryturę lub rentę z racji niezdolności do pracy,
• musi ustać jego stosunek pracy,
• musi istnieć związek między zakończeniem zatrudnienia a przejściem na emeryturę lub rentę (czasowy, przyczynowy, funkcjonalny albo mieszany). To, czy taka łączność istnieje, zawsze ocenia pracodawca. Nie jest to jednak łatwe, co potwierdza wiele orzeczeń, a ostatnio Sąd Najwyższy w wyroku z 25 maja 2016 r. (II PK 130/15).

Co do zasady przejście na emeryturę powinno zbiegać się w czasie z rozwiązaniem stosunku pracy. Stąd nabycie prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego powinno nastąpić w czasie zatrudnienia, najpóźniej w dniu rozwiązania stosunku pracy.

Od tej zasady jest kilka wyjątków. Nabycie prawa do emerytury, ustalenie do niej prawa, a nawet wypłata emerytury przed podjęciem zatrudnienia nie wyłączają prawa do odprawy, jeżeli świadczenie to nie było wypłacane w czasie trwania stosunku pracy. Nie zawsze też stanowi przeszkodę w nabyciu prawa do odprawy powstanie prawa do emerytury po rozwiązaniu stosunku pracy.

Wątpliwości - czego dowodem są liczne wyroki Sądu Najwyższego - najczęściej dotyczą związku, który zachodzi między ustaniem stosunku pracy a przejściem na świadczenie rentowe czy emerytalne. Już w wyroku z 23 listopada 1993 r. (I PRN 111/93) Sąd Najwyższy przyjął i powiela to w kolejnych orzeczeniach, że powiązanie to może mieć trojaki charakter:

• przyczynowy, nazywany też przyczynowo-skutkowym,
• czasowy,
• funkcjonalny albo mieszany - w praktyce najczęściej przyczynowo-czasowy lub czasowo-funkcjonalny.

Jak je rozumieć? Choć związki te przenikają się, nie zawsze da się je precyzyjnie określić.

Związek czasowy

Zachodzi wtedy, gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje dlatego, że pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia. Przykładowo kobieta skończyła w styczniu 2020 r. 60 lat i nabyła prawo do emerytury. Postanowiła rozstać się z pracodawcą po niemal 40-letniej karierze. Ustanie jej stosunku pracy wiąże się z przejściem na emeryturę, bo z powodu wieku nabyła uprawnienia do tego świadczenia.

Podobnie byłoby, gdyby taka osoba znalazła się w grupie tych, których przewidziano do zwolnień grupowych w firmie. Wówczas jej stosunek pracy ustawałby wskutek masowej redukcji personelu w zakładzie, a jednocześnie przejścia na emeryturę.

Uwaga! W takim przypadku pracownik ma prawo do odprawy pieniężnej z dwóch powodów:

• zwolnienia grupowego na podstawie ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. z 2018 r., poz. 1969 t.j.),
• przejścia na emeryturę na podstawie art. 92 [1] k.p.

Związek przyczynowy (czasowo-przyczynowy)

Można o nim mówić wówczas, gdy przyczyną rozwiązania stosunku pracy jest nabycie prawa do emerytury lub renty i gdy rozwiązanie tego stosunku następuje w chwili przyznania świadczenia. Tak będzie np. z pracownikiem, który w listopadzie 2019 r. skończył już 65 lat, co uprawnia go do przejścia na emeryturę, a nadal pracował. Wystąpił jednak o ustalenie prawa do niej i 3 stycznia 2020 r. ZUS przyznał mu to świadczenie. Tego samego dnia mężczyzna złożył pracodawcy oświadczenie o rozwiązaniu stosunku pracy z zachowaniem 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia.

Sam związek przyczynowo i czasowy nie wystarczy. Nie dostanie odprawy pracownik, którego firma zwolniła dyscyplinarnie, nawet jeśli zaraz potem przechodzi na emeryturę.

Związek funkcjonalny

Zachodzi wtedy, gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje wprawdzie, zanim ustalono prawo do świadczenia, ale przyznanie go jest konsekwencją sytuacji, która bezpośrednio poprzedza ustanie zatrudnienia. Tak np. uznał Sąd Najwyższy w uchwale z 29 maja 1989 r. (III PZP 19/89) oraz wyroku z 8 grudnia 1993 r. (I PRN 111/93).

Przykład:

Pracownica długo chorowała. Pracodawca rozwiązał z nią umowę o pracę w trybie art. 53 k.p., gdy wyczerpał się jej 182-dniowy okres zasiłkowy, a następnie 3-miesięczny okres, gdy pobierała świadczenie rehabilitacyjne. Jednak w wyniku tej choroby kobieta nabyła prawo do renty. Zatrudniający ją pracodawca musi więc wypłacić odprawę rentową w związku z przejściem na świadczenie.

Potwierdza to także uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 7 stycznia 2000 r. (III ZP 18/99). Pracownikowi, który przeszedł na rentę inwalidzką (rentę z racji niezdolności do pracy) po rozwiązaniu się umowy o pracę na czas nieokreślony, przysługuje jednorazowa odprawa pieniężna z art. 92 [1] § 1 k.p., gdy pracownik stał się niezdolny do pracy wskutek choroby stwierdzonej w czasie zatrudnienia i prowadzącej, po nieprzerwanym okresie pobierania zasiłku chorobowego, do przyznania mu renty.

Podobnie miałby prawo do odprawy ten, kto wniosek o świadczenie zgłosił, zanim ustało jego zatrudnienie (wyrok SN z 30 marca 1994 r., I PRN 10/94).

Odprawa emerytalna czy rentowa należy się także temu, kto zaczyna pobierać któreś ze świadczeń dopiero po pewnym czasie  od zakończenia umowy o pracę z powodu przebywania na zasiłku chorobowym, przyznanym za czas absencji rozpoczętej jeszcze podczas zatrudnienia. Tak wynika z uchwał SN z: 7 stycznia 2000 r. (III ZP 18/99), 6 sierpnia 1998 r. (III ZP 22/98) i 29 maja 1989 r. (PZP 19/89).

Liczy się ustanie pracy

Co do zasady nabycie prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego powinno nastąpić podczas zatrudnienia, a najpóźniej w dniu jego zakończenia. Rozwiązanie stosunku pracy – bez względu na jego przyczynę – ma się zatem zbiegać w czasie z uzyskaniem emerytury lub renty. Potwierdza to wyrok Sądu Najwyższego z 7 grudnia 2000 r. (I PKN 128/2000).

Także wygaśnięcie stosunku pracy wskutek upływu czasu, na jaki zawarto umowę o pracę, nie wyklucza związku z przejściem na emeryturę. Tak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 28 lipca 1999 r. (I PKN 174/99). Często z tego powodu osoby, które chcą dostać odprawę, ale chcą też nadal pracować, rozwiązują angaż, aby po dniu przerwy podpisać następną umowę.

Pracownik, który spełnił warunki nabycia emerytury przed ustaniem zatrudnienia, dostanie odprawę, choćby podanie o świadczenie złożył już po rozstaniu z firmą. To wniosek, który płynie z wyroku Sądu Najwyższego z 14 czerwca 2012 r. (I PK 229/11).

Kiedy nie przysługuje odprawa emerytalna?

Rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumienia stron, zanim pracownik osiągnął wiek emerytalny, nie będzie rozwiązaniem stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę. Taki pracownik nie otrzyma odprawy emerytalnej (uchwała Sądu Najwyższego z 3 marca 1989 r., III PZP 7/89).

Na odprawę nie może też liczyć ten, kto w wyniku rozwiązania stosunku pracy będzie korzystał ze świadczenia przedemerytalnego. Potwierdził to Sąd Najwyższy 6 maja 2003 r. (I PK 257/02). Uznał, że rozwiązanie stosunku pracy, wraz z którym pracownik uzyskuje świadczenie przedemerytalne, nie jest ustaniem stosunku pracy „w związku z przejściem na emeryturę” w rozumieniu art. 92 [1] § 1 k.p.

Ustaniem stosunku pracy „w związku z przejściem na emeryturę” nie będzie także rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika z winy pracodawcy na podstawie art. 55 § 1 [1] k.p. (wyrok SN z 16 listopada 2000 r., I PKN 81/00). Dlatego zatrudniony nie dostanie odprawy, choćby przed rozwiązaniem stosunku pracy miał ustalone prawo do emerytury.

W dotychczasowym dorobku SN odbiera więc prawo do tej rekompensaty pracownikom, którzy kryteria nabycia emerytury realizują po ustaniu zatrudnienia, choćby od chwili zerwania umowy o pracę przebywali na zasiłku chorobowym, świadczeniu przedemerytalnym lub pozostawali na bezrobociu. Brakuje tu związku pomiędzy rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę (m.in. wyrok SN z 4 lutego 2009 r., II PK 224/10).

Odprawa emerytalna tylko raz w życiu?

Co do zasady odprawa emerytalna lub rentowa to jednorazowe świadczenie pieniężne od pracodawcy. Choć art. 92 [1] k.p. jest klarowny, Sąd Najwyższy rozstrzygał już wiele wątpliwości z nim związanych.

Wykluczył możliwość wielokrotnego nabycia prawa do odprawy z tytułu ustania kolejnego stosunku pracy zawartego po skorzystaniu z odprawy emerytalnej lub rentowej. Utrwalone orzecznictwo (np. wyrok SN z 5 marca 2006 r., II PK 215/06) dopuszcza jedynie nabycie tzw. odprawy uzupełniającej. Wyrównuje ona wysokość tego świadczenia w zależności od zatrudnienia. Jest to zgodne z zasadami współżycia społecznego, które uwzględniają nabywanie wyższych pracowniczych świadczeń pieniężnych wskutek dłuższego stażu pracy. 

W myśl jednak wyroku SN z 7 kwietnia 2010 r. (II PK 328/09) otrzymanie przez pracownika odprawy z tytułu przejścia na rentę z powodu niezdolności do pracy wyklucza nabycie przez tego pracownika prawa do kolejnej odprawy z tytułu przejścia na emeryturę lub prawa do odprawy uzupełniającej, która stanowi różnicę wysokości odprawy emerytalnej i wysokości otrzymanej odprawy rentowej.

Od zasady jednokrotności wypłaty odprawy są wyjątki. Jeden dotyczy to osoby, która w chwili przejścia na któreś ze świadczeń pozostaje w kilku stosunkach pracy. Wówczas – w świetle uchwały SN z 6 listopada 1984 r. (III PZP 44/84) – prawo do odprawy emerytalno-rentowej ustala się odrębnie dla każdego z nich. Oznacza to, że otrzyma tyle odpraw, ile kończy stosunków pracy w momencie przechodzenia na emeryturę czy rentę.

Także zgodnie z wyrokiem SN z 13 stycznia 2011 r. (III PK 18/10) pracownik, który nie otrzymał należnej odprawy emerytalnej, może ponownie nabyć do niej prawo, choć przedawniło się wcześniej nabyte prawo.

Odprawa emerytalna - kiedy wypłacić?

Pracodawcy mogą mieć wątpliwości, czy przechodzącemu na rentę lub emeryturę odprawa należy się w dniu ustania zatrudnienia czy dopiero wtedy, gdy złoży dokumenty, które potwierdzają, że przechodzi na to świadczenie. Sąd Najwyższy potwierdził, że jest to pierwsza data.

Z istoty roszczenia o odprawę emerytalną (art. 455 k.c. w związku z art. 300 k.p.) wynika, że staje się ono wymagalne w dacie „przejścia na emeryturę”. Zależy więc od tego, że zajdzie określone zdarzenie prawne, a nie gdy pracodawca się o nim dowie (wyrok SN z 2 października 1990 r., I PR 284/90).

Ile wynosi odprawa emerytalna?

Jeśli pracodawca chce, może w przepisach wewnątrzzakładowych (w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania czy porozumieniu płacowym) przyznać personelowi wyższe odprawy emerytalne i rentowe, np. w wysokości trzech pensji.

Roszczenie o ich zapłatę przedawnia się z upływem 3 lat od dnia, w którym stało się wymagalne. A jest to data rozwiązania stosunku pracy, także wtedy, gdy orzeczenie przyznające emeryturę organ wydał później. Jeżeli pracodawca wypłaci odprawę po tym, gdy ustało zatrudnienie, powinien wypłacić odsetki od daty ustania stosunku pracy.

Odprawa emerytalna nauczyciela

Na podstawie kodeksu pracy odprawa emerytalno-rentowa odpowiada jednomiesięcznemu wynagrodzeniu. Na więcej mogą liczyć np. nauczyciele na podstawie Karty Nauczyciela. Aby otrzymać emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, stosunek pracy nauczyciela musi ustać w związku z przejściem na te świadczenia. Otrzyma wtedy dwumiesięczne ostatnio pobierane wynagrodzenie w szkole, która była jego podstawowym miejscem pracy, jeżeli nie uzyskał za to odprawy z art. 28 Karty Nauczyciela.

Jeżeli natomiast stosunek pracy nauczyciela ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, a przepracował w szkole co najmniej 20 lat, ma prawo do odprawy odpowiadającej trzymiesięcznemu wynagrodzeniu, które ostatnio pobierał w szkole będącej podstawowym miejscem pracy.

Wynagrodzenie oblicza się według zasad przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy.

Odprawa emerytalna dla pracowników samorządowych

Ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 2019 r., poz. 1282 t.j.) określa odprawę emerytalną na wyższym poziomie niż przepisy kodeksu pracy dla ogółu pracowników. Wiąże to ze stażem pracy i zgodnie z art. 38 ust. 3 ustawy odprawa odpowiada:

• dwumiesięcznemu wynagrodzeniu - po 10 latach pracy,
• trzymiesięcznemu wynagrodzeniu - po 15 latach pracy,
• sześciomiesięcznemu wynagrodzeniu - po 20 latach pracy.

Aby ustalić wysokość odprawy, stosuje się zasady przy obliczaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy (art. 38 ust. 4 ustawy o pracownikach samorządowych). Określa je rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. z 1997 r. nr 2, poz. 14).