Przeczytasz w 7 min.
Opisana konstrukcja wydaje się dość oczywista i użyteczna, ale dla poprawnego korzystania z niej niezbędna jest wiedza na temat prawnych warunków, jakie muszą zostać spełnione, aby potrącenie wierzytelności było uznane za skuteczne. Przepisy prawne dotyczące potrącenia mają charakter względnie obowiązujący, co oznacza, że strony mogą ustalić zasady potrącenia w inny niż opisany w przepisach prawa sposób, tak, aby jak najlepiej im odpowiadało.
Prawne warunki dokonania kompensaty
Warunki kompensaty regulują przepisy polskiego kodeksu cywilnego (art. 498 – 505 kc). Podstawowym warunkiem do dokonania kompensaty jest to, żeby dwie strony (osoby) były w stosunku do siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami oraz żeby przedmiotem obu wierzytelności były:
- pieniądze, lub
- rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku – np. samochód osobowy określonej klasy, ale już nie konkretny samochód o oznaczonym numerze rejestracyjnym
Dodatkowo kodeks wymaga jeszcze, żeby:
- obie wierzytelności były wymagalne – przy wierzytelnościach pieniężnych oznacza to, że nadszedł termin wymagalności, czyli zapłaty
- obie wierzytelności mogły być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym
Dwa ostatnie warunki mogą zostać zmienione przez strony, np. strony mogą się umówić, że potrącają sobie wzajemnie wierzytelności, których termin zapłaty jeszcze nie nadszedł. Warto jednak pamiętać, że na odstępstwa tj. ustalenia inne niż wynikające z przepisów muszą się zgodzić obie strony.
Jak przeprowadza się kompensatę? Oświadczenie o potrąceniu wierzytelności
Potrącenie polega na złożeniu oświadczenia drugiej stronie np.
Potrącam moją wierzytelność wynikającą z umowy pożyczki na kwotę 1 000 zł z Pańską wierzytelnością wynikającą z czynszu najmu w wysokości 700 zł. W związku z czym obie wierzytelności umarzają się o 700 zł i pozostaje Panu do zapłaty 300 zł tytułem zwrotu pożyczki na moją rzecz.
Kompensata staje się skuteczna, o ile to oświadczenie dotrze do drugiej strony w taki sposób, by mogła się z nim zapoznać (art. 61 kc). Złożenie oświadczenia jest jedyną formalnością, której trzeba dopełnić. Nie jest potrzebna akceptacja drugiej strony.
Potrącenie wierzytelności niewymagalnych
Potrącenie może też zostać dokonane umownie, tj. kiedy obie strony zgodzą się na potrącenie. W takim przypadku można umawiać się na potrącenie np. wierzytelności niewymagalnych.
Skutek potrącenia wierzytelności
Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 kodeksu cywilnego). W przypadku wierzytelności pieniężnych oznacza to, że kwotę niższej wierzytelności odejmuje się od wyższej i wierzytelności „kasują się” do kwoty niższej wierzytelności i wierzytelność niższa wygasa w całości (uznaje się ją za zaspokojoną - spłaconą), a wierzytelność wyższa wygasa w części równej wierzytelności niższej. Pozostała, nie objęta potrąceniem część wierzytelności wyższej powinna być rozliczona. Ilustruje to poniższy przykład:
- A powinien płacić B czynsz najmu w wysokości 700 zł
- B pożyczył od A 1 000 zł
- A nie zapłacił B czynszu najmu za styczeń tylko złożył B oświadczenie o potrąceniu wierzytelności
Skutki:- A nie musi już płacić 700 zł czynszu najmu (prawo uznaje, że została zapłacona)
- B musi zwrócić już tylko 300 zł pożyczki
Moc wsteczna potracenia wierzytelności
Potrącenie (czyli wzajemne „kasowanie”) wierzytelności ma moc wsteczną: sztucznie uznaje się, że nastąpiło w pierwszym możliwym momencie.
Aby łatwiej zrozumieć zależności przeanalizuj poniższy przykład:
- A powinien płacić B czynsz najmu w wysokości 700 zł miesięcznie do 15 dnia każdego miesiąca
- B pożyczył od A 1 000 zł i zobowiązał się zwrócić pożyczkę do 1.01.2016 r., ale nie spłacił
- A nie zapłacił B czynszu najmu za styczeń
- 1.02.2016 r. A potrącił swoją wierzytelność z umowy pożyczki z wierzytelnością B o czynsz
Skutki:- B pozostało do spłaty 300 zł pożyczki
- wierzytelność B o zapłatę czynszu za styczeń wygasła
- momentem wygaśnięcia wierzytelności był 15.01.2016 r. (mimo, że potrącenie zostało dokonane pół miesiąca później)
Moc wsteczna potrącenia:
1. pozwala uniknąć płacenia odsetek
2. daje możliwość potrącenie wierzytelności przedawnionych
Warunkiem dla dokonania potrącenia jest tylko to, by istniał taki moment czasowy, w którym obie wierzytelności były wymagalne (do zapłaty) i wierzytelność wcześniejsza nie była przedawniona (oczywiście strony mogą złagodzić te wymagania umownie).
Kiedy potrącenia są zabronione?
Nie mogą być umorzone przez potrącenie:
- wierzytelności nieulegające zajęciu czyli takie, których nie może zająć komornik w postępowaniu egzekucyjnym, np. świadczenia z pomocy społecznej - zasiłki, czy świadczenia z ubezpieczeń osobowych – odszkodowanie za wypadek przy pracy
- wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania np. alimenty, renta wynikająca z umowy
- wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych np. odszkodowanie za zniszczenie samochodu w wypadku od sprawcy, odszkodowanie lub zadośćuczynienie dla ofiary napadu
Ograniczenia nie mają charakteru bezwzględnego, tzn. wierzytelności te mogą być potrącone za zgodą wierzyciela, który jest uprawniony z tytułu chronionych wierzytelności, w szczególności, gdy wierzyciel ten złoży oświadczenie o potrąceniu wierzytelności chronionej.
Podsumowując, potrącenie wierzytelności może stanowić prosty i szybki sposób na rozliczenie się z wierzycielem. Stanowczo warto z niego korzystać, jeśli druga strona ma kłopoty finansowe i nie wiadomo, czy będzie w stanie nam zapłacić. To pozwoli uniknąć takiej sytuacji, w której sami musimy komuś zapłacić, a nie możemy doczekać się na wpłatę od dłużnika.
