Przeczytasz w 19 min.
Rodzaje świadczeń zakładu ubezpieczeń w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
W umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym występują co do zasady cztery rodzaje świadczeń głównych - dwa o charakterze ubezpieczeniowym oraz dwa o charakterze nieubezpieczeniowym.
Świadczeniami o charakterze ubezpieczeniowym są świadczenia wypłacane w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku: zgonu lub dożycia ubezpieczonego do końca okresu ochrony ubezpieczeniowej (są to świadczenia alternatywne).
Świadczeniami o charakterze nieubezpieczeniowym są świadczenia odzwierciedlające inwestycyjny charakter umowy - całkowity lub częściowy wykup ubezpieczenia.
Kiedy są wypłacane świadczenia o charakterze ubezpieczeniowym?
Świadczenia z tytułu śmierci ubezpieczonego i dożycia ubezpieczonego do końca okresu ochrony są wypłacane wyłącznie w razie wystąpienia wskazanych w umowie zdarzeń losowych. Ich wysokość może być ustalona w kwocie stałej jako określona suma ubezpieczenia lub być uzależniona od wartości rachunku ubezpieczającego, bądź jako połączenie tych dwóch metod.
Kiedy jest możliwy wykup całkowity umowy ubezpieczenia lub wykup częściowy?
Wykup całkowity stanowi formę wypłaty wszystkich środków zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego w ubezpieczeniowym funduszu kapitałowym lub funduszach. Jego wysokość jest pochodną wartości jednostek funduszy, znajdujących się na rachunku ubezpieczającego. Wartość wykupu całkowitego nie musi odzwierciedlać pełnej wartości wszystkich jednostek zgromadzonych na rachunku. Wykup całkowity jest świadczeniem jednorazowym, którego skutkiem jest wygaśnięcie umowy ubezpieczenia.
Wykup częściowy polega na wypłacie części środków zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego. Świadczenie to może być spełniane wielokrotnie w okresie trwania stosunku ubezpieczenia, a realizacja tego prawa nie wiąże się z wygaśnięciem stosunku ubezpieczenia.
Strony umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
Stronami umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym są ubezpieczyciel (zakład ubezpieczeń) i ubezpieczający. Podmiotami stosunku ubezpieczenia mogą być również inne podmioty takie jak ubezpieczony i uposażony.
Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym dopuszczalne są dwie formy organizacyjno – prawne krajowych zakładów ubezpieczeń: spółka akcyjna oraz towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych.
Kto może być ubezpieczającym w umowie o ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym?
Ubezpieczający stanowi jedną ze stron umowy ubezpieczenia, który zawarł umowę ubezpieczenia i z tego tytułu zobowiązany jest do zapłacenia składki ubezpieczeniowej. Ubezpieczającym może być osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej.
Jakie uprawnienia przysługują ubezpieczającemu?
Ubezpieczającego obciążają określone prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia. Przysługują mu przede wszystkim uprawnienia kształtujące treść stosunku ubezpieczenia np. prawo do odstąpienia od umowy ubezpieczenia lub wypowiedzenia umowy ubezpieczenia.
Kim jest ubezpieczony?
Ubezpieczony jest to osoba, której dobra osobiste (życie, zdrowie) w ubezpieczeniu na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym stanowią przedmiot umowy ubezpieczenia. Oznacza to, że tych dóbr dotyczy przewidziany w umowie ubezpieczenia wypadek ubezpieczeniowy. Ubezpieczony nie jest stroną umowy lecz podmiotem stosunku prawnego ubezpieczenia. Z reguły ubezpieczony i ubezpieczający to te same osoby, ponieważ ubezpieczający, chce zwykle objąć ochroną ubezpieczeniową samego siebie. W niektórych przypadkach jednak, osoba ubezpieczającego i ubezpieczonego nie jest tożsama, ponieważ ubezpieczający zawiera umowę dla zabezpieczenia życia i zdrowia innej osoby - np. partnera, dziecka. Ze względu na to, że przedmiotem ubezpieczeń na życie są dobra osobiste ubezpieczony powinien być w umowie ubezpieczenia wyraźnie wskazany.
Kim jest uposażony?
Uposażony jest podmiotem stosunku ubezpieczenia, nie jest natomiast stroną umowy ubezpieczenia, a jego dobro osobiste – życie, nie jest przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej. Stanowi on osobę trzecią, na której rzecz zawarta została umowa ubezpieczenia. Jest on uprawniony jedynie do otrzymania świadczenia ubezpieczeniowego w przypadku śmierci ubezpieczonego.
Prawo wskazania uposażonego przysługuje ubezpieczającemu. Wskazanie uposażonego, jak również jego zmiana i odwołanie stanowi jednostronne oświadczenie woli ubezpieczającego i nie wymaga zgody ubezpieczyciela ani zgody uposażonego. Ubezpieczający może złożyć takie oświadczenie przy zawarciu umowy ubezpieczenia, jak i w trakcie trwania stosunku ubezpieczenia. Może on każde z tych zastrzeżeń zmienić lub odwołać w każdym czasie. W umowach ubezpieczenia na cudzy rachunek (gdy ubezpieczający i ubezpieczony to inne osoby) ubezpieczający, z uprawnienia do wskazania osób uprawnionych może skorzystać jedynie po uzyskaniu uprzedniej zgody ubezpieczonego. Umowa ubezpieczenia lub OWU mogą przewidywać, że ubezpieczony może wykonywać te uprawnienia samodzielnie.
Ilu uposażonych można wskazać w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym?
Zgodnie z art. 831 § 1 kodeksu cywilnego można wskazać jedną lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej. Ubezpieczony może oznaczyć uprawnienia uposażonych do całej wysokości sumy ubezpieczenia jak i ułamka całości. Wyznaczenie uposażonego może być imienne bądź też można tą osobę określić w inny sposób zapewniający bez trudu jej identyfikację. Nie ma żadnych ograniczeń w swobodzie wyznaczania uposażonego. Uposażonym może zostać członek rodziny ubezpieczającego lub ubezpieczonego, jak również osoba z nimi nie spokrewniona. Można wyznaczyć jako uposażonego osobę fizyczną, prawną jak i tzw. ułomne osoby prawne. Uprawniony do otrzymania sumy ubezpieczenia do momentu wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego, w tym przypadku śmierci ubezpieczonego, nie ma prawa uzyskać od ubezpieczyciela informacji o umowie ubezpieczenia, w tym w szczególności o tym czy jest osobą uprawnioną do otrzymania świadczenia.
Obowiązki stron po zawarciu umowy o ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
Umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym stanowi złożony stosunek prawny, na który składa się szereg praw i obowiązków stron umowy. Każda ze stron zobowiązana jest do różnego rodzaju świadczeń. I tak ubezpieczyciel jest zobowiązany do:
- wypłaty świadczeń pieniężnych – sumy ubezpieczenia lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku,
- wypłaty innych świadczeń – wartości wykupu na wniosek ubezpieczającego oraz
- lokowania pochodzących ze składek aktywów zgromadzonych w ubezpieczeniowym funduszu kapitałowym na ryzyko ubezpieczającego.
Świadczenie drugiej strony – ubezpieczającego, polega na:
- zapłacie składki ubezpieczeniowej o specyficznym charakterze,
- ponoszeniu w ramach środków pochodzących ze składek, kosztów związanych z funkcjonowaniem ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych.
Uprawnienia ubezpieczającego w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
W zależności od rodzaju oraz konstrukcji danej umowy, ubezpieczającemu przysługują różnego rodzaju uprawnienia. Pomiędzy umowami ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym jednofunduszowym i wielofunduszowym istnieją istotne różnice w zakresie uprawnień ubezpieczającego co do inwestycyjnej części umowy.
W najszerszym zakresie ubezpieczający może kształtować własną politykę inwestycyjną w umowach ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, w których występuje kilka funduszy. W tego rodzaju umowie ubezpieczający na etapie zawierania umowy wielofunduszowej ma prawo do alokacji środków w wybrane fundusze tzn. dokonuje wyboru, w które fundusze z palety dostępnych w ramach zawartej umowy będą inwestowane środki pochodzące z wpłacanych przez niego składek (może wybrać jeden fundusz i do niego skierować całą składkę lub też dokonać podziału składki pomiędzy kilka funduszy). W trakcie trwania tej umowy ubezpieczający dysponuje prawem do transferu środków pomiędzy funduszami, tzn. może on podjąć decyzję o przeniesieniu części lub całości środków z jednego do innego funduszu.
W umowach jednofunduszowych zakres swobody ubezpieczającego w kształtowaniu swojej polityki inwestycyjnej jest znacznie węższy niż w ubezpieczeniach wielofunduszowych. W przypadku tego rodzaju umów, klient również podejmuje własną decyzję inwestycyjną, polegajacą na tym, że dokonuje wyboru ubezpieczenia o określonych parametrach inwestycyjnych. W umowach ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, w których występuje jeden fundusz, przez cały okres ubezpieczenia składka jest inwestowana wyłącznie w jeden fundusz i nie ma możliwości zmiany tego funduszu w trakcie trwania umowy.
Zasady ustalania wysokości świadczeń w umowie o ubezpieczenie na życie z UFK
Ustawodawca ani w k.c. ani w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej nie określił sposobu ustalania wysokości świadczeń z tytułu ww. umów, ani również nie określił wytycznych w tym zakresie. Przepisy ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej określają, że w umowach ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym zakład ubezpieczeń określa zasady ustalania wartości świadczeń z umowy ubezpieczenia z tytułu śmierci ubezpieczonego i dożycia ubezpieczonego do końca okresu ochrony ubezpieczeniowej, a także zasady ustalania wartości całkowitego i częściowego wykupu ubezpieczenia.
Składka ubezpieczeniowa
Głównym świadczeniem ubezpieczającego jest zapłata składki ubezpieczeniowej. Umowa ubezpieczenia może przewidywać prawo do opłacania składki dodatkowej, która jest przeznaczana na inwestowanie w ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe. Ubezpieczający nie ma obowiązku płacić takiej składki, ale jeżeli ją zapłaci ubezpieczyciel powinien zgodnie z wytycznymi ubezpieczającego nabyć za te środki jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego na zasadach określonych w ogólnych warunkach ubezpieczenia.
Konstrukcja umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
W praktyce może to oznaczać, że mogą być oferowane umowy, w których:
- prawie cała składka jest przeznaczana na inwestycje,
- umowy w których proporcje pomiędzy częściową ochronną i inwestycyjną są równomierne oraz
- umowy w których element inwestycyjny ma charakter jedynie uzupełniający.
Jednak w każdym przypadku konstrukcja tej umowy oraz jej cechy charakterystyczne są odmienne od klasycznej umowy ubezpieczenia.
Zakres informacji, który musi być zawarty w umowie ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
Ustawodawca określił minimalny zakres informacji, który powinna zawierać umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Informacje te mogą być zawarte w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia, a także w innych dokumentach np. załącznikach do OWU, polisie, wniosku ubezpieczeniowym, odrębnym dokumencie.
Minimalny zakres informacji wskazany w przedmiotowym przepisie obejmuje podstawowe elementy stosunku zobowiązaniowego wynikającego z umowy – zasady ustalania wartości świadczeń wypłacanych przez ubezpieczyciela. Ponadto ustawodawca zdefiniował inne informacje istotne dla tego rodzaju ubezpieczenia ze względu na jego inwestycyjny charakter. Do tych informacji należy zakwalifikować:
- wykaz oferowanych w ramach umowy ubezpieczenia ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych,
- zasady i terminy wyceny jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- tytuły i wysokość opłat pobieranych ze składek ubezpieczeniowych, z aktywów ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych lub przez umorzenie jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych.
Należy podkreślić, że ustawodawca nie zastosował jednolitego schematu wymaganych informacji i to zakłady ubezpieczeń określają konkretną formę i zakres ww. informacji. Ustawodawca wskazał ponadto jako obligatoryjny dokument w oparciu, o który kształtowana jest treść tej umowy – regulamin lokowania środków ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego wraz z zakresem informacji, które powinny być w nim zawarte. Należą do nich:
- cel inwestycyjny ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- typy i rodzaje papierów wartościowych i innych praw majątkowych będących przedmiotem lokat ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- charakterystykę aktywów wchodzących w skład ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- kryteria doboru aktywów oraz zasady ich dywersyfikacji i inne ograniczenia inwestycyjne,
- informację o ryzyku inwestycyjnym ubezpieczającego lub ubezpieczonego.
Informacje te pozwalają na ocenę konkretnej inwestycji dokonywanej w określony fundusz.
Należy podkreślić, że ustawodawca nałożył na zakład ubezpieczeń również obowiązki informacyjne w trakcie trwania stosunku ubezpieczenia.
Regulamin ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych
Umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym musi zawierać dodatkowy dokument - regulamin ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, nie występujący w innych umowach ubezpieczeń na życie. Ustawodawca określił, że powinien on zawierać informacje dotyczące:
- celu inwestycyjnego ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- typów i rodzajów papierów wartościowych i innych praw majątkowych będących przedmiotem lokat ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego
- charakterystykę aktywów wchodzących w skład ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- kryteria doboru aktywów oraz zasady ich dywersyfikacji i inne ograniczenia inwestycyjne,
- informację o ryzyku inwestycyjnym ubezpieczającego lub ubezpieczonego.
Ponadto ubezpieczyciel w umowie ubezpieczenia ma obowiązek określić:
- zasady i terminy wyceny jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego oraz zasady alokacji środków pochodzących ze składek ubezpieczeniowych w jednostki uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego,
- terminy zamiany składek ubezpieczeniowych na jednostki uczestnictwa oraz
- zasady umorzenia jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego i ich zamiany na środki pieniężne.
Co charakteryzuje umowę ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym?
Ze względu na inwestycyjny charakter umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym immanentną cechą umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym jest to, że ryzyko inwestycyjne (ryzyko lokaty) ponosi ubezpieczający lub ubezpieczony w przypadku umowy na cudzy rachunek.
Nierozerwalnym elementem umowy ubezpieczenia z UFK jest ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy, w którym alokowane są środki pochodzące ze składek ubezpieczeniowych. Ubezpieczyciele oferują umowy jednofunduszowe lub wielofunduszowe, gdzie w ramach jednej umowy może być dostępne od kilku do kilkudziesięciu funduszy. Cechą charakterystyczną umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym jest to, że fundusze inwestują w różnego rodzaju aktywa, zdywersyfikowane pod względem poziomu ryzyka np. bony skarbowe, obligacje, akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych. W ramach jednej umowy może być oferowany jeden lub kilka nawet kilkadziesiąt funduszy (ubezpieczyciel musi zawrzeć w umowie wykaz oferowanych w ramach umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym). Przepisy prawa nie wprowadzają ograniczeń co do ilości funduszy oferowanych w ramach jednej umowy.
Kiedy można złożyć wniosek o wykup częściowy lub całkowity umowy ubezpieczenia z UFK?
Ubezpieczający z reguły w każdym czasie może złożyć wniosek o dokonanie wykupu częściowego (wypłatę części środków zgromadzonych na rachunku) bądź wniosek o wykup całkowity co wiąże się z rozwiązaniem umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Ma on prawo do dokonania cesji praw z umowy ubezpieczenia.
Ryzyko ubezpieczającego w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Przepisy prawa wskazują, że jest to umowa na ryzyko i rachunek ubezpieczającego. Jest to cecha, która odróżnia umowę ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym od klasycznych umów ubezpieczenia o charakterze ochronnym. Istota tej umowy polega na tym, że w jej ramach część składki ubezpieczeniowej obligatoryjnie jest inwestowana w formie jednego lub wielu ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych. Wybór konkretnych funduszy, do których wpływają środki pochodzące ze składek należy do kompetencji ubezpieczającego.
Ubezpieczający inwestując w ramach ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego (jednego lub wielu) liczy się z możliwością straty części aktywów, a tym samym ponosi również konsekwencje polityki inwestycyjnej prowadzonej przez zakład ubezpieczeń. Ubezpieczający, który na etapie podejmowania decyzji inwestycyjnej wybiera ubezpieczenia wielofunduszowe tzn. umożliwiające lokowanie środków w więcej niż jeden ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy, w pewnym stopniu wywiera wpływ na wysokość świadczeń wypłacanych przez ubezpieczyciela. Ma on bowiem prawo do dokonywania alokacji składki w poszczególne fundusze według własnego wyboru oraz dokonywania transferu pomiędzy funduszami, tym samym realizując swoją politykę inwestycyjną w ramach strategii oferowanych przez ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy oferowany w ramach zawartej przez niego umowy. W przypadku ubezpieczenia powiązanego z jednym ufk, klient również podejmuje własną decyzję inwestycyjną, polegajacą na tym, że dokonuje wyboru, iż przez cały okres ubezpieczenia składka ma być inwestowana wyłącznie w jeden fundusz w sposób określony w Regulaminie Ubezpieczeniowych Funduszy Kapitałowych. W ten sposób kształtuje on odpowiadającą mu strategię inwestycyjną, której nie może modyfikować w trakcie trwania umowy. W przypadku ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego przyjmuje się, że za ryzyko inwestycyjne powinno się uznać wszelkie czynniki mogące spowodować spadek wartości walorów wchodzących w skład portfela funduszu, które obejmuje zarówno aspekty ekonomiczne jak i prawne.
Opłaty w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
Zakład ubezpieczeń w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym ma prawo do pobierania opłat. Ustawodawca zobowiązał ubezpieczyciela do określenia w umowie tytułów i wysokości opłat pobieranych ze składek ubezpieczeniowych, z aktywów ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego lub przez umorzenie jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Ustawodawca nie określił jednak jakiego rodzaju opłaty mogą być wprowadzane przez ubezpieczyciela oraz nie odniósł się do ich wysokości. Zakład ubezpieczeń powinien wskazać enumeratywnie wszystkie opłaty, które są przewidziane w danej umowie.
Przepisy prawa co od zasady nie określają sposobu ustalania wysokości tych opłat, za wyjątkiem regulacji zawartej w art. 26 ustawy, która dotyczy maksymalnej wysokości kosztów potrącanych w przypadku odstąpienia od umowy na podstawie tego przepisu. W praktyce ubezpieczyciele stosują różne rodzaje opłat o różnej konstrukcji i wysokości. Mogą być one pobierane od składki ubezpieczeniowej, aktywów funduszy lub wypłacanych świadczeń, a ich wysokość może być ustalana procentowo lub kwotowo.
Ubezpieczyciele z reguły w ramach jednego produktu ubezpieczeniowego określają wysokość opłaty w przypadku dokonywania określonych czynności takich jak np. alokacja, konwersja, transfer w jednej wysokości, niezależnie od funduszy, których te operacje dotyczą. Opłaty te mogą być ustalane w różny sposób: procentowo lub kwotowo (opłata za zmianę funduszy).
W przypadku procentowego ustalania wysokości opłaty może ona stanowić określony procent od wpłaconej składki (opłata alokacyjna) lub procent od wartości rachunku (opłata od wykupu). Opłaty te wpływają na decyzje inwestorów i mają na celu ograniczyć ich pochopność w zakresie zainwestowania środków w danym funduszu lub ich wycofaniu. Inna zasada obowiązuje w odniesieniu do opłaty za zarządzanie. Wysokość opłat za zarządzanie ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi ustalana jest z reguły odrębnie dla każdego funduszu w odniesieniu do wszystkich zawartych przez ubezpieczyciela umów. Niekiedy ubezpieczyciele zastrzegają w OWU, że mają prawo do podwyższenia w trakcie trwania ubezpieczenia określonych opłat.
Z inwestycyjnego charakteru tej umowy oraz jej obligatoryjnego elementu w postaci ufk opłatą, która jest charakterystyczna dla niej jest opłata za zarządzanie funduszem. Prawo do jej pobierania wynika ona ze sposobu inwestowania środków pochodzących ze składek – w formie zinstytucjonalizowanego funduszu, zarządzanego w sposób określony przepisami prawa i stanowi w stosunku do zarządzania funduszem świadczenie ekwiwalentne.
