Przeczytasz w 9 min.
Rodzaje urlopów pracowniczych
W Polsce obowiązuje kilka rodzajów urlopów pracowniczych, które są regulowane przez kodeks pracy i inne przepisy prawa. Przyjrzyjmy się im po kolei.
Podstawowym rodzajem urlopu pracowniczego jest urlop wypoczynkowy. Zatrudnieni mają prawo do co najmniej 20 dni wolnego w ciągu każdego roku kalendarzowego. Wraz ze stażem pracy wymiar zwiększa się do 26 dni. Nieco inaczej jest, gdy pracownik rozpoczyna swoją zawodową karierę. W przypadku osób podejmujących pracę po raz pierwszy albo pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy, liczba dni urlopowych będzie ustalona proporcjonalnie do czasu pracy. Do wyliczania wymiaru urlopu jako lata pracy traktuje się także lata nauki - w zakresie opisanym w art. 155. § 1 kodeksu pracy.
Pracowników mających co najmniej sześć miesięcy stażu pracy będzie dotyczyć urlop wychowawczy. Mogą oni skorzystać z niego w celu świadczenia opieki nad dzieckiem do ukończenia przez nie szóstego roku życia. Urlop wychowawczy trwa maksymalnie 36 miesięcy i jest zwykle bezpłatny. W czasie trwania tego rodzaju urlopu pracownikowi przysługuje jednak ochrona prawna i gwarancja powrotu na stanowisko po jego zakończeniu.
Kolejny rodzaj urlopu to urlop macierzyński. Ta forma wolnego od pracy jest przeznaczona dla kobiet w ciąży. Pracownica ma prawo do urlopu macierzyńskiego przez okres minimum 20 tygodni (więcej w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka), z czego maksymalnie sześć może wykorzystać przed planowaną datą porodu. Przepisy dopuszczają też możliwość dzielenia się urlopem macierzyńskim z ojcem dziecka. Szczegółowe przepisy dotyczące tego rodzaju urlopu są zebrane w dziale ósmym kodeksu pracy, dotyczącym uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem.
Po wyczerpaniu urlopu macierzyńskiego etatowiec otrzymuje prawo do skorzystania z kolejnego rodzaju, czyli z urlopu rodzicielskiego. Może on wynosić do 34 tygodni, łącznie dla obojga rodziców.
Urlop ojcowski również wiąże się z narodzinami dziecka. Po przyjściu noworodka na świat, jego tata może skorzystać z urlopu ojcowskiego w wymiarze do dwóch tygodni, jednak nie później niż do ukończenia przez dziecko 24 miesiąca życia. Warto pamiętać, że urlop ojcowski nie jest zamiennikiem urlopu rodzicielskiego, nie zmniejsza więc jego wymiaru.
Gdy mowa o potomkach, należy wspomnieć o prawie pracownika do wolnego w celu świadczenia opieki nad dzieckiem. Pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia
W sytuacji awaryjnej pracownik może wykorzystać płatny urlop na żądanie. Jego wymiar to 4 dni w skali roku kalendarzowego.
Dużą podgrupą dni, które przysługują nam jako wolne od pracy są tzw. urlopy okolicznościowe. Zanim przejdziemy do dokładnego omówienia tych rodzajów urlopów przywołajmy podstawę prawną, która jest naszą gwarancją do płatnego wolnego od pracy.
Prawo do urlopu a przepisy
Prawo do wypoczynku to podstawowa zasada prawa pracy wynikająca z art. 14 kodeksu pracy. Zapewniają to przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.
Do urlopu ma prawo osoba będąca pracownikiem, czyli taka, która zgodnie z art. 2 kodeksu pracy pracuje na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.
Prawo do corocznych płatnych urlopów gwarantuje pracownikowi także Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (art. 66 ust. 2). Dlatego zgodnie z art. 152 §1 kodeksu pracy pracownik ma otrzymać urlop wypoczynkowy, który ma być nieprzerwany, płatny i pracodawca ma go udzielić co roku.
Jest to tzw. prawo podmiotowe. To oznacza, że pracownik nie może się zrzec prawa do urlopu ani przez jednostronne oświadczenie woli, ani w drodze porozumienia z pracodawcą - tak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z 7 lutego 1967 r. (I PR 53/67). Nawet gdyby pracownik zrezygnował z przysługującego mu urlopu (zarówno nabytego, jak i tego w przyszłości), takie oświadczenie nie rodzi żadnych skutków prawnych.
Urlopy okolicznościowe
Z różnych przyczyn pracownika może nie być w firmie. Zdarzenia i okoliczności uniemożliwiające mu świadczenie pracy są określone przepisami prawa pracy. Punktem odniesienia jest tutaj rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy.
Z §4 rozporządzenia wynika, że pracodawca musi zwolnić pracownika od pracy, gdy jego nieobecność jest uzasadniona przepisami kodeksu pracy, przepisami wykonawczymi do niego lub innymi przepisami. Na równi traktuje się także inne przypadki podane przez pracownika, gdy nie może on świadczyć pracy i które zostaną uznane przez pracodawcę za usprawiedliwiające jego absencję. Tak określa z kolei §1 rozporządzenia.
Rozporządzenie definiuje zwolnienie od pracy, czyli różne okoliczności prywatne, urzędowe i zawodowe, które powodują, że pracodawca nie tylko akceptuje absencję pracownika w firmie, ale na ogół także za nią płaci. Potocznie ten rodzaj urlopów nazywa się urlopami okolicznościowymi.
Niektóre nieobecności trwają tylko dzień lub dwa dni, inne nawet sześć dni w ciągu roku kalendarzowego, a kilka obejmuje czas niezbędny np. na załatwienie sprawy czy przeprowadzenie obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych.
Podstawą usprawiedliwienia nieobecności jest na ogół wniosek pracownika uzupełniony o odpowiednie dokumenty, np. skrócony odpis aktu małżeństwa czy akt zgonu najbliższego członka rodziny. Będą to także zaświadczenia wydane przez różne organy i instytucje.
Oto wybrane rodzaje urlopu okolicznościowego
- na własny ślub pracownika – 2 dni wolnego
- na ślub dziecka pracownika – 1 dzień wolnego
- w razie urodzenia się dziecka pracownika - 2 dni,
- w razie zgonu i pogrzebu małżonka pracownika lub jego dziecka, ojca, matki, ojczyma lub macochy - 2 dni,
- w razie zgonu i pogrzebu siostry, brata, teściowej, teścia, babki, dziadka, a także innej osoby pozostającej na utrzymaniu pracownika lub pod jego bezpośrednią opieką - 1 dzień.
Urlop a wezwanie z urzędu
W myśl rozporządzenia płatne zwolnienie od pracy należy się pracownikom, którzy zostali wezwani do osobistego stawienia się przed organem właściwym w zakresie powszechnego obowiązku obrony, organem administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądem, prokuraturą, policją lub organem prowadzącym postępowanie w sprawach o wykroczenia – w charakterze strony lub świadka oraz przed Najwyższą Izbą Kontroli.
Z kolei pracownik będący biegłym usprawiedliwi swoją nieobecność w biurze czy fabryce do 6 dni w roku kalendarzowym spowodowaną wykonywaniem swoich czynności w postępowaniu administracyjnym, karnym przygotowawczym, cywilnym lub przed kolegium do spraw wykroczeń.
Urlop, gdy pracownik jest na służbie
Pracownik, który jest członkiem ochotniczej straży pożarnej, wytłumaczy absencję w pracy na czas niezbędny do udziału w działaniach ratowniczych i do wypoczynku koniecznego po ich zakończeniu, a do 6 dni w roku - szkoleniem pożarniczym.
Podobne uprawnienia ma pracownik, który jest ratownikiem Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratowniczego - na czas niezbędnego uczestniczenia w akcji ratowniczej i wypoczynku po niej.
Urlop dla honorowych dawców krwi
Z pracy, i to z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, zwolni się też chętny na oddanie krwi i przeprowadzenie zleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich, o ile nie może ich wykonać w czasie wolnym od pracy. Absencja ta będzie usprawiedliwiona przez czas oznaczony przez stację krwiodawstwa.
Urlop a podróż służbowa
Z części lub całego dnia pracy zwolni się w sposób usprawiedliwiony pracownik, który odbywał podróż służbową i nie skorzystał z nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku dobowego. Wówczas jego oświadczenie, że do rozpoczęcia pracy po nocnej delegacji nie upłynęło 8 godzin, wytłumaczy nazajutrz jego nieobecność w firmie.
Urlop a praca w oświacie
Z kolei ten, kto jest nauczycielem lub instruktorem zawodu, usprawiedliwi absencję w pracy do 6 godzin w tygodniu lub 24 godzin w miesiącu. Musi jednak ten czas poświęcić na przeprowadzanie szkolenia na kursie zawodowym lub zajęć dydaktycznych w szkole zawodowej, szkole wyższej, placówce naukowej albo jednostce badawczo-rozwojowej.
Na czas niezbędny do udziału w posiedzeniach rady nadzorczej zwolni się także od zajęć służbowych pracownik będący członkiem takiego gremium.
Urlop szkoleniowy
Należy wspomnieć o jeszcze jednym rodzaju urlopu – urlopie szkoleniowym. Jest on przeznaczony dla pracowników podnoszących swoje kwalifikacje za zgodą albo na zlecenie pracodawcy. Wymiar tego urlopu może wynosi od 6 do 21 dni.
Rodzaje urlopu a prawo do wynagrodzenia
Jak różne rodzaje urlopu wpływają na zarządzanie domowym budżetem? Zgodnie z art. 172 kodeksu pracy, za czas urlopu pracownikowi przysługuje wynagrodzenie, jakie by otrzymał, gdyby w tym czasie pracował. Zmienne składniki wynagrodzenia mogą być obliczane na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z okresu 3 miesięcy poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu; w przypadkach znacznego wahania wysokości wynagrodzenia okres ten może być przedłużony do jednego roku. Oznacza to, że etatowiec planujący zasłużone wakacje nie powinien odczuć tego negatywnie na poziomie otrzymanego wynagrodzenia.
Wynagrodzenie należy się pracownikom, gdy korzystają z następujących rodzajów urlopu
- urlop wypoczynkowy (w tym urlop na żądanie, urlop zaległy z poprzedniego roku czy wczasy pod gruszą)
- urlop macierzyński
- urlop ojcowski
- urlop rodzicielski
- opieka nad dzieckiem
- urlop okolicznościowy, w tym wolne za oddanie krwi
- urlop szkoleniowy
- urlop dla poratowania zdrowia – piszemy o nim więcej tutaj
- dni wolne na poszukiwanie pracy
- zwolnienie lekarskie z powodu wypalenia zawodowego
Wynagrodzenia nie otrzyma zaś pracownik będący na urlopie wychowawczym lub bezpłatnym
Podstawa prawna
- Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. 1974 Nr 24 poz. 14)
- Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 60, Poz. 281)
